Nga Vepror Hasani
Pas vitit 1912 banorët e Korçës kaluan vite të vështira. Me ardhjen e ushtrisë greke, (7 dhjetor 1912), pazari u plaçkit dhe banorët morën arratinë. Qytetit i mbetën vetëm muret. Mjerimi dhe tmerri ishte i madh. U kthyen sërish kur erdhën francezët, 22 tetor 1916. Me ikjen e tyre, (24 prill 19120), nisën të mendonin për ringjalljen e Korçës. Nuk ishte e lehtë, por e kishin ngritur me duart e tyre dhe u dhimbsej. Kur Korça iu bashkua qeverisë së Tiranës, më 26 prill 1920, festuan deri në agim.
Muaj më vonë, më 28 nëntor 1920, festuan në xhami ngritjen e flamurit. Këndonin dhe qanin. Festa nisi dy ditë para. Qyteti u mbush me flamuj:
Pas të premtes, “Të shtunë mbrëmanet, 27 nëntor, më ora 7, banda kombëtare “Vatra” vajti në gjithë zyrat qeveritare dhe lojti disa marshe të zgjedhura, dhe pastaj shëtiti në disa rrugë të qytetit duke u pasuar (shoqëruar) prej një shumice të madhe prej popullit. …Të dielë, 28 nëntor, më ora 9 në mëngjes, u bë në Xhami lutje ku u ndodhë gjithë zyrtarët dhe një shumicë e madhe prej populli sa nuk i nxinte Xhamia. … Që nga Xhamia të gjithë vajtën në Kishën e “Shën Gjergjit” ku u bë lutje…”. (“Gazeta e Korçës”, e mërkurë, 1 dhjetor 1920)
Korça priste t’i rikthehej shkëlqimi. Nga banorët e saj u mendua ngritja një godine të madhe dhe të bukur qeveritare ku të vendoseshin të gjitha zyrat e shtetit sepse qyteti ishte zgjeruar mjaft. Fshati Peskëpi, ose Varoshi, siç u quajt më vonë, ku jetonin ortodoksët, tashmë ishte pjesë reale e Korçës. Përpjekjet e para për të qenë bashkë u bënë më të prekshme më 1879 kur Korça u bë bashki, por dy komunitetet vijuan të qëndronin të ndara së paku deri në vitin 1914. Ideja e ngritjes së godinës qeveritare u kundërshtua nga një grup banorësh të Varoshit. Për ta, gjithçka e re duhej të ndërtohej në Varosh. Varoshi do të ishte Korça e re. Si u zgjidh ky konflikt? Përgjigjen e gjeni në fund të këtij shkrimi, por nëse dëshironi të krijoni një ide më të qartë, ndiqeni rrëfimin që nga ngjarja e parë.
Një nga ngjarjet e para që u prit me kënaqësi ishte krijimi i xhandarmërisë:
“Që njëdizaj nisi në Prefekturë zyra e Xhandarmërisë Ndjekëse nën komandën e atdhetarëve z. kapiten Ferid Frashëri dhe togerit Tosun Selenica”. (“Gazeta e Korçës”, 9 tetor 1920”)
Korça i kishte 4 ndërtesa ushtarake të ndërtuara që nga viti 1892:
“… Këto janë 4 ndërtesa të reja të bukura që u ndërtuan nga themelitë më 1892 më të mëngjër të udhës së madhe kur shkojmë në Manastir, ndë mes të lumit të Barçit dhe Shelgjeve të Gorgurit. E para nga këto, që është edhe më e bukura, është për kryetarët e ushtrisë, e mesmja është për të mbajtur rroba, armë dhe të tjera gjëra të ushtrisë, të dyja këto janë me dy kate; edhe e treta për të ndenjur ushtarët, është e vogël me një kat se Korça është vend klyç ushtrie (pra nuk është vend stategjik). E katërta ndërtesë, e cila është prapa së mesmes, është e vogël, e mbuluar mirë, e mbështjellë me mure të forta; këtu mbajnë fishekë, barutnë etj, të cilat më parë i mbanin më një ndërtesë të vogël afër Qeverisë dhe Burgut. Prapë një ndërtesë e vogël është në lindje të Qeverisë, të cilën edhe këtë e kanë për të ndenjur ushtria që bën shërbimin në qytet (xhandarmëria).
(Ilia Ballauri, Korça Encyclopedica, Nr. 6 f. 103)
Banorët Korçës u ndjenë të lumturuar kur vunë re se në qytetin e tyre po vinin sërish njerëz të artit dhe të kulturës, këngëtarë dhe prestigjiatorë për të dhënë shfaqje. Korça nuk kishte vdekur:
“Një dervish jabanxhi prej Shkodre, nesër të diel do të dëftejë disa mrekulli të Rafahive, të vërteta. Ay që s’beson mund të vijë të shikojë ato shishe, të cilat do të jepen në dorë për të besuar. Sefte ngulen shishkat, pastaj shuhet hekuri i kuq me gjuhë dhe së fundi merr topuzë e theret me të. Biletat shiten në han të Alo Beut në “Udhën e Postës” që më ora 3-5, dhe astaneli fillon që më ora 5”. (“Gazeta e Korçës”, e shtunë 28 korrik, 1923)
U mendua për një spital të ri. Selim Mborja dhuroi truallin për ndërtimin e tij:
“Në numrin e njëditshëm patëm shkruar se Selim Mborja dhuroi në jetimët e Jetimores nga një kostum, rroba për shpirt të të ndjerëve, atit dhe vëllait të tij, kështu edhe një arë (truall) që t’ia falë Bashkisë për një spital. Sot po marrim vesh se z. Selim Mborja po përpiqet për ta mbaruar me qëllim që të shkruhen emrat e të ndjerit Mustafa dhe Selim Mborja si shenjë mirësie….” (Spitali do të mbante emrin Selim dhe Mustafa Mborja) (Gazeta “Koha”, 26 korrik 1924)
Për vajzat dhe gratë u hapën vende pune. Nazima Ypi ngriti trikotazhin e Korçës. Shtypi njoftonte:
“Një rast i mirë për vajzat dhe gratë që dëshirojnë të mësojnë mjeshtërinë e trikotazhit dhe të qepurit. Ju bëhet e njohur të gjithë të intersuarëve që dëshirojnë të punojnë në fabrikën tonë, për të marrë gjithë çkoqitjet le të adresohen në godinën e Ali Efendi Qytezës ku ishte internati i vajzave që u transferua tani. N. Ypi&C”. (“Gazeta e Korçës” e mërkurë 28 korrik 1926)
Për Korçën teatri ishte bërë domosdoshmëri. Lëvizja teatrore mori jetë për herë të parë nga klubi i shqiptarëve “Dituria shqip” e Orhan bej Pojanit më 1908. Tashmë udhën e tij po e ndiqte profesor Ali Cungu:
“Një pjesë e djemve të shkollës teknike po bëjnë një turne në tërë Shqipërinë duke shfaqur drama dhe komedira. Këta djem janë nën drejtimin e profesorit të asaj shkolle, të zotit Ali Cungu…” (“Gazeta e Korçës”, e mërkurë, 28 korrik 1926)
Spitali i Selim Mborjes nuk po ngrihej. Kryetari i Bashkisë, Vasil Avrami, siç njihet prej kronikave të kohës, zvarriste realizimin e projekteve. Banorët e Korçës e zgjidhën vetë. Mehmet Panariti vuri në dispozicion shtëpinë e tij:
“Spitali i shtetit, i këtushëm, transferohet prapa Xhamisë së Madhe në shtëpinë e Mehmet Panaritit, cilido që të ketë nevojë, le të urdhërojë atje”. (“Zëri i Korçës”, e martë 5 tetor 1926)
Korça me radiogram. Te Xhamia u vendos edhe një zyrë radiogrami për t’u ardhur në ndihmë njerëzve për dhënie-marrjesh njoftimesh dhe lajmesh. Post-Telegrafa, siç dihet, funksiononte që nga viti 1871:
“Sikundër ishte vendosur para një viti, arritën këtu veglat e një radiogrami të vogël dhe po instalohet në një shtëpi pranë Xhamisë”. (“Gazeta e Korçës”, e shtunë, 18 shtator 1926)
Në xhami u instalua energjia elektrike:
“Këtë javë u instalua elektrik në Xhaminë e Madhe të qytetit tonë , jashtë dhe brenda. Pas pak kohe do të instalohet dhe në dy xhamitë e tjera. Përgëzojmë iniciatorët e kësaj vepre se është një vepër përparimtare”. (“Zëri i Korçës, 23 tetor 1926)
Fazlli Frashëri, mik i Faik Konicës, mori përsipër ringjalljen e shoqërive sportive të filluar nga klubi i shqiptarëve “Ditura shqip”:
“Këto ditë u themelua këtu në Korçë klubi sportiv nën kryesinë e z. Fazlli Frashëri, i cili kohët e fundit po tregon një energji me pasion për organizimin e sportit. Këto ditë do të kërkojnë lejen e qeverisë dhe do të nisin nga veprimet…”. (“Gazeta e Korçës”, 17 gusht 1926)
Agronomi Demir Alizoti u kujdes për krijimin e hapësirave të gjelbra në qytet, mbjelljen e luleve, pemëve etj. Ai u vu në krye të një shoqërie të madhe bujqësore, ndihmoi edhe prodhimin bujqësor. Nën kujdesin e tij u krijua lulishtja “Princesha Senije Zogu”, “Themistokli Gërmenji” dhe “Lëndina e Lotëve”. (Referenca, “Gazeta e Korçës”, 15 mars 1927)
Tefik Lamçe krijoi shoqërinë “Shëndeti”, për realizimin e ndërtimeve që përmirësonin cilësinë e jetës së banorëve, si: furra buke, fabrikë biskotash, hamame dhe ndërtime të tjera të këtij lloji:
“Në tri vitet e fundit qyteti ynë pati fatbardhësinë të zbukurohet me disa ndërtesa moderne e sistematike. Një prej këtyre që u nis vjet në verë është në të mbaruar e sipër. Kjo është ndërtesa e banjove që ngriti shoqëria thjesht shqiptare “Shëndeti”, pranë Jetimores. Sipas informatave që kemi, për së shpejti do të bëhet inaugurimi i banjave, të cilat plotësojnë një nga nevojat më të para që ka patur qyteti ynë. Është e para ndërtesë kësidore që ndërtohet në Korçë dhe ndofta e vetmja në tërë Shqipërinë dhe nga më të mirat në tërë Ballkanin”. (“Zëri i Korçës”, 15 maj 1928)
Demir aga Mborja vendosi të ndiqte shembullin e Mehmet pashë Plasës, i cili në vitin 1798 ndërtoi ujësjellësin e parë të Korçës. Edhe Mborja gjithçka do ta bënte me shpenzimet e veta:
“Z. Demir aga Mborja, i cili nga koha në kohë ka lënë kujtime duke ndërtuar çezma, disa ditë më parë, me shpenzimet e veta ndërtoi një tullumb uji në Pazarin e Madh të drithit. Vepra e tij duhet të bëhet shembull për të tjerë dhe gëzohemi që ay të lërë kujtime të tjera si këto ngaqë është i pasur dhe ka qëllimin kurdoherë për bamirësi. Shpresojmë se mirëbërësia e tij do të vazhdojë për të mirën e popullatës”. (“Zëri i Korçës”, 1 mars 1930)
Kaluan 6 vjet, spitali nuk po ndërtohej. Atëherë, Asim Mborja, një tjetër banor i pasur i Korçës, vendosi të ndërtonte një spital me shpenzimet e tij:
“Marrim vesh se zoti Asim Mborja po ndërton një ndërtesë shumë të mirë ndë anë të qytetit, në udhën e Kolonjës. Ca miq të tij i thonë që ta bëjë në (atë) mënyrë që të shërbejë si spital sepse, siç është e ditur, nuk kemi ndonjë ndërtesë të saktë për t’u instaluar spitali i shtetit të këtushëm”. (Spitali pati dy kate dhe 28 dhoma). (“Zëri i Korçës”, e shtunë, 23 gusht 1930)
Ringjallja e sportit, krenari për Korçën. Fazlli Frashëri kërkoi ndihmën e Qemal Omarit dhe Servet Teufik Agajt të linin Stambollin e të vinin në Korçë: Dhe ata e lanë Stambollin, erdhën të dy. Omari mori rolin e kapitenit të përgjithshëm. Në një nga kronikat e shtypit thuhet:
Qemal Omari ka njëzet vjet që po merret me futbollin. Disa vite më parë ka marrë pjesë edhe në skuadrën nacionale të Turqisë, vjete me radhë ka qenë sekretar i përgjithshëm i Federatës së Stambollit, ku shërbeu për sa u kthye në atdhenë e tij. Është një arbitër internacional me kartë arbitri FIFA-s (Federation Internacional de Football Association). Në kohërat e fundit organizoi në Stamboll një shoqëri të re sportive “Istambulspor”, e cila sot ndodhet në kategorinë e parë dhe skuadra e saj futbollistike fitoi vjet kupën e atij qyteti”. (Më 1933 Korça u shpall kampione). (“Gazeta e Korçës”, e shtunë, 6 qershor 1931)
Korçës i duhej një gjykatë të re. Ajo u ndërtua nga deputeti Bexhet Frashëri:
“Gjykatorja e këtushme u instalua në godinën moderne të ngritur rishtazi prej deputetit z, Bexhet Frashëri. Kjo godinë u rindërtua sipas dëshirës dhe planit të kërkuar prej nëpunësve dhe ndodhet në mes të Tregut, ku nevojtarët gjejnë lehtësirat e duhura, pasi lokali i mëparshëm ndodhej larg nga Tregu”. (“Gazeta e Korçës”, e shtunë 26 shtator 1931)
Major Hysni Dema formoi shtëpinë e oficerëve:
“Të dielën pasdreke u bë inaugurimi i shtëpisë së oficerëve të trupave të Korçës që do të shërbejë me restorant, kafe e sallë këndimi. Shtëpia u formua me iniciativën e komandantit të grupit z. major Hysni Dema, që pat formuar shtëpinë e oficerëve në Shkodër” . (“Gazeta e Korçës”, e martë, 15 dhjetor 1931)
Mbështetje për institucionet arsimore. Xhafer Luarasi dhe Lutfi Zvalani shtëpitë e tyre i kthyen në konvikte për liceun e Korçës:
“Internati i liceut kombëtar të Korçës, siç dihet, ndodhet pranë shkollës fillore mashkullore nr 1 te ura e Hyqymetit të vjetër. Ndërtesa është prona e trashëgimtarve të Xhafer Luarasit. Shtëpia është mjaft e përshtatshme, sidomos me ndërtimet e reja, me të cilat është plotësuar kohë pas kohe, ka dy kate, përveç katit pas tokës dhe nga një oborr mjaft të gjerë në të dy anët e saj. Në 2-3 vjetët e fundit është marrë me qira edhe një ndërtesë aty pranë, kundrejt Postës së vjetër, një shtëpi e mirë e Lutfi Zavalanit”. (“Gazeta e Korçës”, e shtunë, 6 nëntor 1937)
Tashmë kemi mbërritur te ngritja e godinës qeveritare.
Çfarë ndodhi? E mësojmë tani. Kërkesa e parë për ngritjen e kësaj ndërtese u bë më 1921, por gjithnjë thuhej: Nuk ka fonde.
“Këshilla administrative vendosi që të ngrihet një ndërtesë e madhe ku të përmblidhen të gjitha zyrat qeveritare. Por, me qenë se për ndërtimin e kësaj, arka publike jep vetëm 93.000 franga ar, dhe se për të mbushur shumën duhet të formojë një komision për të mbledhur të holla nëpër popull. Ndërtesa do të ngrihet përsëri në atë vend ku ishte hyqymeti i vjetër në kohën e Turqisë. (“Posta e Korçës”, 6 shtator 1921)
Kërkesa e banorëve të Korçës për ngritjen e godinës qeveritare nuk reshti asnjëherë, por asgjë nuk bëhej. Pas 15 vitesh çështja u mor sërish në shqyrtim:
“Me iniciativën e prefektit z. Ismet Kryeziu, pardje u bë një mbledhje e gjerë për çështjen e ngritjes së godinës qeveritare në këtë qytet. Pas shpjegimeve që dha zoti prefekt mbi dobinë e madhe të kësaj vepre, për të cilën ka siguruar edhe një shumë të hollash nga shteti, mbledhja pranoi me duartrokitje proponimin e zotit prefekt dhe u formua një komision për të mbledhur ndihma. Në fushatën e ndihmave do të marrë pjesë i tërë qarku. Iniciativa e zotit prefekt meriton tërë lavdërimet se ndërtimi i një godine qeveritare ku të përmblidhen të gjitha zyrat është një lehtësi e madhe për popullin dhe më anën tjetër edhe qyteti do të zbukurohet me një godinë madhështore. Prandaj jemi të sigurtë se populli nuk do të kursejë ndihmat, por me kënaqësi do të përgjigjet për ngritjen e godinës qeveritare”. (Gazeta e Korçës, 9 janar 1936).
Një grup tregtarësh të Varoshit dolën kundër godinës qeveritare. Në faqet e shtypit shkruhej:
“Odës së Tregtisë iu paraqit një shkresë me shumë nënshkrime prej tregtarëve të qytetit, të cilët kërkojnë prej asaj Ode, që të intervenojnë pranë Komisionit për ngritjen e godinës qeveritare, që kjo të mos ngrihet atje ku është vendosur, por në vendin ngjitur me Bankën Kombëtare, pasi ky vend është në qendër dhe më i përshtatshëm”.
(Gazeta e Korçës, e premte 24 janar 1936)
Kërkesa e tregtarve të Varoshit u shpërfill edhe nga mbreti Zog. Banorët e Korçës e ngritën ndërtesën qeveritare me shpenzimet e tyre. (Sigurisht një pjesë e fondeve u dha nga shtetit, por dhuruesit ishin të shumtë). Projekti u hartua nga arkitekti Qemal Butka. Ndërtesa qeveritare ka 2 kate, 85 dhoma dhe 1 kat të nëndheshëm. (Në këtë ndërtesë u vendos Prefektura, sot Bashkia e Korçës). Guri i parë në themelet e ndërtesës u vu nga ministri i Brendhshëm Et’hem Toto. Ja çfarë tha ministri për grupin e Varoshit që doli kundër godinës qeveritare:
“Pastaj e mori fjalën shkëlqesi e tij, ministri Toto, i cili çfaqi kënaqësinë e tij të madhe për hedhjen e gurit të parë të themelive të kësaj ndërtese madhështore në qytetin më të bukur të Shqipërisë.
Për këtë vend, (vendi ku u ndërtua godina qeveritare) – shtoi z. ministër, – u bënë shumë fjalë, porse ato kanë patur qëllime personale. Korça, e cila ka dhënë gjithnjë shembull atdhetarie dhe që në vija të përgjithshme përparimi e zhvillimi qëndron më lart nga çdo qytet tjetër i Shqipërisë, nuk duhet të ketë parasysh interesat individuale, porse të mejtojnë gjithnjë për të mirën e kolektvitetit. Është koha që të gjithë shqiptarët të mejtojnë shqiptarisht…” (“Gazeta e Korçës”, e martë, 11 gusht 1936)
Pas tri vitesh Shqipëria hyri në luftë. Me përfundimin e saj u instalua diktatura. Ata që u përpoqën për ringjalljen e Korçës përfunduan në burgje dhe internime, u arrestuan si borgjezë, si pronarë dyqanesh, hotelesh, magazinash, hanesh, fabrikash etj. Korça u rrëmbye nga diktatura. Gjatë kësaj kohe Korça pësoi gjymtime të herëpasherëshme, por ajo sërish shkëlqen si për t’u treguar të gjithëve se është e papërsëritshme.
Dhuruesit
Lista e tyre është tepër e gjatë, për këtë arsye veçuam dhuruesit nga 100 franga ari e lart:
Selim Mborja 1000
Rexhep Merdani 500
Ismail Haki Deveja 500
Muhamet Zavalani 400
Bexhet Frashëri 400
Sali dhe Rexhep Qeska 400
Adem Vila 300
Kristaq Kosturi 300
Afëz Xhafer 300
Muhamer Abidin Liço 300
Shefqet Abidin Tuxhari 240
Vëll. Baçe Mborja 200
Faik Dishnica 200
Tefik Panariti 200
Qazim Frashëri 200
Tefik Mborja 200
Qani Sulejman 200
Maliq frashëri 200
Hysen Nikolica 200
Qamil Qyteza 200
Hysen Refit Dvorani 120
Shaban Plasa 200
Kasëm Sakolli dhe shoku 150
Emin Menkulasi 150
Elmas Ahmet 150
Hysen Iljaz Kole 150
Musa Hoshi 150
Mehmet R. Babani 120
Osman Dalip Zeme 120
Selim Mborja 100 franga ari
Lytfi Zavalani 100
Xhemal Kostreci 100
Vëllazëria M. Mano 100
Vëllez. Ll. Terova 100
Faber dhe Avakian 100
Hysen Myteveli 100
Bektash Melçani dhe shoku 100
Mehmet Shtylla 100
Sheraf Emin 100
Vllazëria Haxhi Zëmblaku 100
Hysen Qyteza 100
Izet Adem 100
Rifat dhe Selim Kacithika 100
Dr. Hivzi Kasimati 100
Neki Jaup Frashëri 100
Muharrem Pepellashi 100
Ing. Sotir Plluska 100
Myrteza Haki Bejlli 100
Subhi Arif Bejlli 100
Vëllazaria Zahara 100
Fadil Ismail Garo 100
Petraq Katro dhe vllezëria 1000
Fiqret Hasan Çelo 100
Bijtë e K dhe M. Lakos 100
Baba Zylfo 100
Orgonizata koperativa 100
Tashko Ilo 100
Sali Doko 100
NDIHMAT QË ERDHËN NGA FSHATRAT
(Në franga ari)
Melçani 140
Biranj 180
Vinçani 431
Dvoran 358
Voskop 925
Pendavinj 233
Nizhavec 164
Kreshpanj 79
Plasë 387
Zëmblak 854
Podgorie 424
Pojan 1234
Zvezdë 700, dhuruan edhe 15.000 ok gërqele, dorëzim në Korçë
Pirg 161
Libonik 147
Çaushli 160
Kolanec 189
Sovjan 124
Zvirinë 48
Bickë 57
Senishtë 43
Plovisht 35.50
Leminot 38
Symizë 26
Gocë 17.80
/tesheshi.com/
