Nga Gëzim Hashimi
Vila dy e trekatëshe, punishte e lokale në të dy anët e rrugës, e bëjnë të papërcaktueshëm kufirin ndarës mes qytetit të Korçës dhe Mborjes, fshatit më të afërt. Emërtimi i fundit i një rrugice që i përket qytetit, nuk është më shumë se 30 hapa larg nga një tabelë që ka të shkruar urimin: “Mirseardhët në Mborje!”
Ky fshat ngjitazi me Korçën, që konsiderohet edhe si lagjia e këtij qyteti përnga shtrirja dhe shkrirja me ndërtime, ka ca gjurmë historike që e bëjnë të lëvdohet për lashtësi.
Prej tij kanë dalë edhe ca njerëz të shquar, fama e të cilëve është pjesë e qytetërimit korçar. Voskopoja e Vithkuqi dikur kanë populluar Korcën në zanafillat e hershme të qytetit, por edhe Mborja nuk mbetet pas. Historikisht, por edhe sot e kësaj dite, duket sikur ky fshat ka diçka prej bashkëjetese të pandashme me qytetin. Miniera e qymurgurit e Mborje-Drenovës, ka patur si fuqi punëtore shumë banorë të Korçës, ndërsa qyteti kishte të zënë me punë banorë të Mborjes.
Vajzat e këtij fshati, nuk preferonin të martoheshin kund tjetër veçse në Korçë, ngaqë e mbanin veten dhe familjet e tyre për qytetarë. Kësisoj , lidhje të shumta e nga më jetiket janë krijuar mes qytetit dhe rrethinës së tij. Ndërsa një projekt i disa dekadave më parë për t`ia bashkuar Mborjen si administrim qytetit të Korçës, duket se ka ardhur koha të realizohet. Sipas ndarjes së re territoriale, Mborja është një nga ata fshatra të periferisë që do të përfshihet përfundimisht në Bashkinë e Korçës.
Qytet-fshat i lashtë dhe i ri
Dy banorë të Mborjes, ish-mësuesit Engjëllush Pupa dhe Jetnor Fetah, disa vite më parë ndërmorën nismën për për një botim të historikut të fshatit të tyre. Simbolika në kopertinë e këtij libri, është një përkrenare ilire, e zbuluar në hyrje të fshatit gjatë gërmimeve arkeologjike nga mësuesi i apasionuar Jetnor Fetah. Në parathënien e librit ” Mborja ndër vite” një tjetër bir i këtij fshati, Prof.dr Petrika Thëngjilli, e cilëson vendlindjen e tij qytet-fshat të lashtë dhe të ri. Ai veçon lashtësinë e Mborjes, kulturën prehistorike dhe mesjetare, por mbi të gjitha bshkëjetesën fetare dhe politike. Emri i fshatit, mendohet se rrjedh nga Emporjon, që në greqisht do të thotë treg. Tre rrugë të hershme lidhnin Mborjen me Gjoricën (Korçën). Gjurmët e këtyre rrugëve ruhen edhe sot, si dhe emërtimet ” Ulica e kasabasë”, ” Ulica e Koresë” dhe ” Ulica e shkretë”.
Mborja e vjetër, e hershme, me ndërtesat e saj karakteristike prej murresh me gur të zi dhe çatitë me plloça, ka gjurmë të shumta. Kisha e Shën Ristozit, i takon për nga ndërtimi shekullit të XIV, në kohën kur ka zotëruar principata e Muzakajve në këtë zonë. Në librin e tij ” Korça në faqet e historisë”, Emin Selenica flet për gërmadhat e një qyteti të ngritur në Mborjen e sotme. Për këtë qytet të madh flasin jo vetëm autorë të tjerë shqiptarë si Thimi Mitko, Nuçi Naçi, L. Mile, por edhe autorë të huaj si Pukvili, Meri Uoker etj. Nga studimet që i janë bërë kalasë mesjetare të Mborjes, janë zbuluar gjurmë që hedhin dritë mbi një lashtësi më të hershme sesa ajo që njihej më parë.
Madhështinë e kalasë së dikurshme e zevëndëson një ndërtim i ri. Vangjush Malaveci, një korçar reth 40 vjeç me profesion mjek, habiti shumëkënd kur filloi të kërkonte ustallarë për të ndërtuar një shtëpi-kështjellë në fshatin Mborje. Disa herë i zhbëri punimet prej guri, vetëm e vetëm për të sendërtuar sa më mirë ëndrrën e tij. Dhe duket se ja arriti. Ndërtimi tip kështjellë, është jo vetëm nga banesat më të reja në Mborje, por edhe nga ato që zorr se ty zë syri gjëkund.
“Kur më në fund mu shfaq ndërtesa, mu duk sikur mbaja në duar një libër bestseller”, thotë mjeku. Sepse ishin librat që e frymëzuan për kështjellën e tij, kullat me çati thellësisht të pjerrët, bedenat dhe harqet, format e lakuara të dritareve që në fillim i shkonin stilit gotik.
“Por, variacionet e kryqit templar, tulipani francez i punuar në gur dhe kryqi i besimit të vjetër rus, më bindën se simbolika ishte më e thellë”, tregon Malaveci. Kështjella ka një distancë të baraslarguar si nga kisha e vjetër e Shën Ristozit, ashtu edhe nga xhamia e re e fshatit, dhe këtë mjeku e quan si një “kompromis të gurtë”.
“Idealistët dhe ëndërrmitarët do të vazhdojnë të egzistojnë në këtë botë, por fatkeqsisht kjo është një specie në zhdukje”, thotë Malaveci. Nuk kuptohet tamam nëse e ka për veten apo për kështjellën e tij këtë thënie.
Krenaria me figurat historike
Autorët e librit ” Mborja ndër vite”, vlerësojnë se vendlindja e tyre qysh herët e deri në ditët e sotme ka nxjerrë figura të shquara, patriotë të mëdhenj, njerëz të ditur, sportistë e artistë të njohur, njerëz me karakter të fortë e të qëndrueshëm. Koçi beu, ky mborjar me famë në të gjithë Perandorinë Osmane ka marë epitetet “Makiaveli i Turqisë” dhe “Monteskieja i Turqisë”.
Patriot i madh dhe luftëtar i paepur i kombit është vlerësuar Haki Mborja, i shpallur ” Qytetar Nderi i Qarkut të Korçës”, mbështetës dhe përkrahës si i Kongresit të Lushnjës, e si i qeverisë së Ismail Qemalit. Së bashku me Themistokli Gërmenjin, luajtën rolin kryesor në shpalljen e Krahinës Autonome të Korçës, duke ndaluar gllabërimin e saj prej Greqisë.
Emra të tjerë të njohur i shtohen personaliteteve që fshati Mborje i ka për krenarinë e tij. Dhimitër Viskë Mborja , një ndër firmëtarët e parë që nënshkroi Manifestin e Vlorës. George Dhimitër Mborja, që gjithë pasurinë e tij ia la Shqipërisë, duke i falur Korçës të parin dhe të vetmin muze të artit aziatik. Nuk harrohen “pionieri” i Kirurgjisë Shqiptare, doktor Selaudin Mborja, profesori i Shkencës dhe Arsimit Shqiptar Sali Mborja, akademiku Hekuran Marra, apo edhe historiani Petrika Thëngjilli.
Bashkëjetesa e rrallë fetare
Disa kisha e xhami kanë egzistuar në Mborje, me dëshminë historike të bashkëjetesës fetare ndërmjet banorëve. Studimet tregojnë për 12 kisha të vjetra. Ndër to, kisha e Ristozit, që njihet si një nga objektet më të hershme të kultit në Ballkan. Kisha, ashtu si edhe fshati, shtrihen rëzë malit të Moravës. Kryeplaku Bujar Tare thotë se fshati me 3850 banorë, dominohet nga popullsia e besimit fetar mysliman, por ka edhe një numur të konsiderueshëm familjesh të vllehëve, e të besimit ortodoks.
Një zonë në periferi, njihet si lagjia e komunitetit egjiptian. Shumica e tyre të ardhur në Mborje pas viteve ’90- të, pasi shitën katet e para të apartameneteve të tyre për dyqane në qytetin e Korçës. “Mborjarët e kanë patur traditë tolerancën fetare, e asnjëherë nuk kanë bërë dallime”, thotë një i moshuar i besimit ortodoks, i ardhur prej vitesh në këtë fshat nga Lubonja.
Mborja, si një qëndër e rëndësishme ekonomike, sipas studiuesve, që herët është vënë nën ndikimin e Islamit. Në vitet 1520 -1530, në Mborje kishte më shumë të krishterë se myslimanë, por, pas afro 30 viteve viteve, popullsia ariti në mbi 65% myslimanë. Edhe sot, shumicën e përbën komuniteti mysliman, por ai ka krijuar marrëdhënie të ngushta me ortodoksët, ndërsa lidhjet matresore dhe datat e shënuara fetare i festojnë së bashku.
“Kemi trashëguar një tolerancë që rrallë ndeshet në Shqipëri, prandaj ta ruajmë dhe ta zhvillojmë atë”, u lë porosi mborjarëve bashkëfshatari i tyre, historiani Petrika Thëngjilli. /tesheshi.com/
