Nga Bardha Nergjoni
Dorëshkrimet e para të shqipes me alfabet orgjinal të harruara në arkiva
Dhimitër Shuteriqi: Papa Totasi nga Valshi, alfabeti në Polis, autori mendohet Bogomili
Robert Elsie: Dorëshkrimi, përkthimi i parë e letërsisë ortodokse shqipe
Dorëshkrimi me alfabetin e veçantë që u pagëzua me autor “Anonimi i Elbasanit” u dorëzua në arkiva rreth vitit 1949 dhe ndër studiuesit e parë të tij ka qenë Dhimitër Shuteriqi.
I vetmi ndër emrat e dëshifrueshëm që përmban kapaku i dorëshkrimit dhe që i përshtatet të njëjtës bojë si shkrimi, është ai i Papa Totasit si autor i tekstit. Dorëshkrimi është vendosur në shekullin e XVII dhe mendohet se është produkt i shkrimeve gjatë shekujve të herezive të mëdha ballkanike që u njohën me emrin “Bogomilizmi”.
Ky dorëshkrim është më i vjetër se fjalori i Dhaskal Todrit dhe fakti që e konfirmon këtë gjë, sipas studiuesve është gjuha e përdorur e cila është më e vjetër se ajo e Tod’hrit.
Dhimitër Shuteriqi gjurmoi autorësinë e këtij dorëshkrimi duke kërkuar edhe në kodikë, dokumente të vjetra të autorëve elbasanas, etj.
Origjina e dorëshkrimit u zbulua nga Shuteriqi vetëm në vitin 1956 nëpërmjet një marangozi elbasanas në Kala, Ilia Spiro Xhufka. Xhufka ka dëshmuar se dorëshkrimin bashkë me disa libra të vjetër, Losh Papamihali, shok i Kristoforidhit, e kishte blerë një shekull më parë nga një fshatar prej Polisi i quajtur Haxhi Tarushi dhe, sipas Xhufkës, ky dorëshkrim ishte i kohës kur Polisi nuk ishte myslimanizuar ende.
Në rrugëtimin e dorëshkrimit tregon më tej marangozi, kur vdiq Loshi ia besoi dokumentet të nipit, gjykatësit Spiro Xhufka, dhe më vonë një pjesë e tyre përfunduan në duart e Lef Nosit, arkiva e të cilit u sekuestrua dhe u dërgua në arkivën e ish-Institutit të Shkencave. Askush nuk mundi ta deshifronte në atë kohë dorëshkrimin që përmban një fjalor origjinal të Shqipërisë së Mesme.
Kush ishte Papa Totasi
Shqipja e dorëshkrimit të “Anonimit të Elbasanit” i çoi studjuesit në jug të Shkumbinit, në kryeqendrën e moçme të Shpatit, Valësh, ku ka rrënjët fisi Tatoshi. Në Valësh qysh më 1906 një mbishkrim i kishës së Shënkollit ruan emrin e një parie të vendit “Kolia Tata” dhe emri “Totë” tregon priftin.
Krahina e Shpatit është vizituar dikur edhe nga Polisi, ku viset Shpata dhe Araniti bashkëpunonin me njëri-tjetrin. Në të gjithë zonën islamizimi është arritur me vështirësi, ndërsa në Shpat islamizimi u arrit pjesërisht. Pra dorëshkrimi është gjetur në Polis ndërsa prejardhja e Papa Totasit mendohet nga Valëshi i Shpatit.
Çfarë përmban dorëshkrimi
Dorëshkrimi, sipas studiuesit Injac Zamputi ka një shtresë të dialektit toskë dhe kjo është veta e tretë njëjës “është” duke mos dalë në trajtën gege “asht” ose “ashtë”.
Gjithashtu, trajtat e “Anonimit” dhe Todhrit janë krahasuar dhe ndryshojnë midis tyre megjithëse këto ndryshime konsiderohen të pakta. Nga krahasimi me elbasanasishten jugore del se bëhet fjalë për të folmen kalimtare por të lidhur me elbasanishten.
Në përfundim, Shuteriqi thotë se dorëshkrimi i “Anonimit” apo Papa Totasit është në një gegërishte të vjetër. Por, edhe pse është identifikuar Papa Totasi, mendohet se dorëshkrimi është i Theodhor Bogomilit dhe Papa Totasi ishte vetëm pronari i këtij dorëshkrimi. “Bogomil” ka kuptimin e heretikut. Në Polis dhe Mirakë, ekzistonte sekti i quajtur gregorian që njihet si skuta e fundit e heretizmit dhe njihet edhe si kryqendra e Gjergj Aranitit. Dorëshkrimi i “Anonimit të Elbasanit” njihet si i pari dorëshkrim i vjetër në shqip për shqipërinë e mesme dhe me një alfabet krejt origjinal.
Robert Elsie për dorëshkrimin e “Anonimit të Elbasanit”
Dokumentimi i shkrimit të shqipes në Elbasan përmes alfabeteve të veçantë lokalë përfaqësohet nga dorëshkrimi i Anonimit të Elbasanit (Papa Totasit), përfaqësuar nga përkthime të pjesëve të katër ungjijve. I shkruar me një elbasanishte shumë më të vjetër se alfabeti i Dh. Todrit, me një alfabet origjinal që përbëhej nga 40 germa ku si bazë kishte alfabetin glagolitik . Ekzistenca e një dokumenti të tillë dhe përpjekjet për krijimin e alfabeteve të gjuhës shqipe në Elbasan, janë tregues i faktit se shkrimi i shqipes kishte kohë që kishte filluar. Kështu, në dorëshkrimet që i përkasin Divanit të Nezimit gjendet edhe një vjershë e një pashai elbasanas(Sulejman Pashë Elbasani) që i përket gjysmës së dytë të shek. XVIII. Pashai në fjalë mendohet se i përket familjes së Vërlacëve dhe mbante titullin Vezir. Gjithashtu në Elbasan përmenden gjithashtu edhe emrat e disa bejtexhinjve sikurse ishte Ibrahim Pasha në shek. XVIII dhe Faik Duhanxhiu në shek. XIX.
Dorëshkrimi Elbasanas i Ungjijve, i njohur deri tani thjesht si Anonimi i Elbasanit, është një dorëshkrim i vogël dhe i vetëm që ruhet në Arkivin e Shtetit në Tiranë. Ky dorëshkrim 10 x 7 cm. me një rëndësi historike përmban 30 fletë në të cilat gjëndet teksti më i herët shqip i shkruar me një alfabet origjinal. Me përjashtimin e tekstit të shkurtër të Ungjillit të Pashkëve të shekullit pesëmbëdhjetë, Dorëshkrimi Elbasanas i Ungjijve është vepra më e vjetër e letërsisë orthodokse shqiptare dhe në të njëtjën kohë përkthimi i parë orthodoks i Biblës. Faqet e përkthimeve biblike në dorëshkrimin elbasanas përmbajnë 6.113 fjalë të shkruara në një alfabet prej 40 gërmash: tridhjetë e pesë gërma të zakonshme dhe pesë gërma të rralla. Me gjithë se disa gërma të kujtojnë alfabetin grek, shumica e gërmave të këtij alfabeti duket të jenë krijime të reja pa ndikim të gjuhëve dhe të alfabeteve të popujve fqinjë. Alfabeti i Dorëshkrimit Elbasanas të Ungjijve i përshtatet mirë gjuhës shqipe. Mund të thuhet madje se ai i përshtatet më mirë se alfabeti shqip i sotëm. Me pak përjashtime, alfabeti i Elbasanit përdor një gërmë për çdo fonemë. Ka tre gërma për g (nga të cilat, dy gërma u përdorën vetëm për fjalë të huaja greke), dhe ndryshimi midis r dhe rr dhe midis l dhe ll bëhët me anë të një pike mbi gërmën përkatëse. Një pikë mbi d krijon nd. Në përgjithësi, sistemi grafik i Dorëshkrimit Elbasanas të Ungjijve është i qartë dhe i mirë-konceptuar nga krijuesi i tij. Në kapakun e Dorëshkrimit Elbasanas të Ungjijve gjëndet një vizatim dhe afër dymbëdhjetë fjalë, emra vetiakë siç duket, të shkruar me një alfabet i cili ndryshon krejtësisht nga alfabeti i dorëshkrimit. Nuk është i deshifruar akoma, me gjithë se një përpjekje është bërë nga shkencëtari elbasanas Dhimitër Shuteriqi”, shkruan ndër të tjera albanologu gjerman Robert Elsie. /tesheshi.com/
