Zgjati më pak se tre javë, nga 23 tetori deri në 10 nëntor, por Revolucioni Hungarez që përfshiu Budapestin dhe pjesën tjetër të Hungarisë në fund të vitit 1956 dërgoi valë tronditjeje në gjithë Europën Lindore dhe Qendrore që i përcolli ato me dekada. Mjaft historianë e citojnë revoltën popullore hungareze si çarjen e parë në Perden e Hekurt të Luftës së Ftohtë.
Faktet kryesore të kryengritjes së vitit 1956 janë të mirënjohura: në vjeshtën e atij viti, qindra mijë hungarezë, në qytete dhe në fshat, u ngritën kundër forcave pushtuese sovjetike dhe, po ashtu kundër policisë sekrete brutale vendase, Autoritetit të Mbrojtjes së Shtetit. Për pak javë të trazuara, kryengritësit mundën të nxjerrin rusët pothuajse fare jashtë kufijve. Por deri në mesin e nëntorit, Ushtria sovjetike u rigrupua dhe ndërmorri një sulm frontal mbi një komb, që ishte si aleat ashtu edhe protektorat.
Pothuajse 3 mijë civilë hungarezë – burra, gra, fëmijë – u vranë gjatë atyre ditëve. Kryengritja u shtyp. Por valët e revoltës – Pranvera e Pragës në vitin 1968, lëvizja sindakale e Solidaritetit në Poloni në vitet 1980 dhe rebelime të tjera të mëdha e të vogla – u ndjenë gjerësisht dhe për një kohë të gjatë.
Në numrin e vet të 12 nëntorit 1956, revista “Life” i kushtonte një artikull kryengritjes të titulluar: “Patriotët japin goditje të fuqishme ndaj tiranisë”, ku Revolucioni Hungarez përshkruhej kështu: “Në tre ditë të pabesueshme në Hungari, javën e kaluar, flakët e lirisë dhe hakmarrjes ndaj tiranisë u ngritën lart. U duk pothuajse sikur ato do të vazhdonin edhe më tej të digjnin. Fotografitë e kësaj ngjarjeje dokumentojnë këtë ngjarje të mrekullueshme dhe tronditëse.
Kryengritësit patriot u ngritën me padurim për lirinë, ndërsa kasapët komunistë korrën zemërimin e frikshëm që ata kishin mbjellë. Shënjestrat më të kërkuara ishin ata të policisë sekrete hungareze të kontrolluar nga sovjetikët. Ata u vranë po aq pa mëshirë sa ç’kishin vrarë anti-komunistë pafund. Trupat pushtuese sovjetikë ndjenë furinë kombëtare. Adoleshentët dogjën me koktejle Molotov tanket sovjetike, derisa kolonat u evakuuan nga Budapesti duke lënë të pas të vdekurit e tyre. Pjesa më e madhe e ushtrisë hungareze, mori anën e kryengritësve, duke u përballur me trupat sovjetike në gjithë vendin. Punonjësit që nuk u përfshinë në luftime, hynë në grevë të përgjithshme kundër komunizmit.
Sovjetikët u kundërpërgjigjën me gjithë egërsinë e stalinizmit të vjetër. Ata sollën përforcime, duke e rrethuar Budapestin, rrethuan ushtrinë në provinca. Në fund të javës, radio Budapesti transmetonte hapur: “Avionët luftarakë rusë Mig fluturojnë mbi Budapest. Divizionet e këmbësorisë ruse po shkojnë drejt parlamentit… Gyor është tërësisht i rrethuar… rusët po përdorin plumba me fosfor…ne do të vdesim për Hungarinë dhe Europën… Ka ndonjë lajm për ndihmë? Shpejt, shpejt, shpejt…”. Më pas Budapesti ra.
Në Budapest … shefat rusë dhe kukullat e tyre të dëshpëruara hungareze u përballën me një armik të mrekullueshëm. Gratë e qytetit, disa prej të cilave kishin luftuar më herët në krah të burrave dhe me dëshpërim kishin varrosur të rënët, papritur u mblodhën së bashku në një seri demonstratash sfide.
“Vetëm gratë duhen kësaj radhe”, thërrisnin ato ndërsa bashkoheshin rrugëve. Më pas duke injoruar prezencën ogurzezë të policisë sekrete dhe tanket ruse, ato marshuan me lule dhe flamuj për të përkujtuar dhe nderuar të vdekurit e tyre. Burrat hidhnin kapelat lart me nderim ndërsa gratë kalonin pranë nën fjalët e një kënge të ndaluar – Ne nuk do të jemi kurrë skllevër.
33 vjet nga ajo ditë pas nisjes së kryengritjes, më 23 tetor 1989, presidenti Mátyás Szűrös shpalli zyrtarisht republikën e popullit hungarez. Pak javë më pas, më 9 nëntor 1989, me mijëra njerëz sulmuan një simbol të shëmtuar prej betoni të Luftës së Ftohtë – dhe të paligjshmërisë së Traktatit të Varshavës – jo me pushkë e koktejlje Molotov por me çekanë dhe kazma. Katër dekada pasi Revolucioni Hungarez përfundoi me humbje, Muri i Berlinit – që ende nuk ishte ngritur kur Budapesti u ngrit i pari kundër BRSS-së – ra paqësisht.
Lufta e Ftohtë kishte mbaruar.
Përgatiti: Juli Prifti – /tesheshi.com/
