“Nëse nuk jam shumë i gabuar, kjo shpikje do të jetë e rëndësishme në të ardhmen”. Leo Baekeland i shkroi këto fjalë në ditarin e tij më 11 korrik 1907. Ai ishte në humor të mirë. Vetëm 43-vjeç dhe ai ia kishte dalë mbanë.
I lindur në Belgjikë me një baba këpucar, ky i fundit nuk kishte arsim dhe nuk e kuptoi pse Leo i ri donte të arsimohej. Ai i mësoi djalit tregtinë kur ishte vetëm 13 vjeç. Por mamaja e tij kishte ide të tjera.
Me inkurajimin e saj, Leo shkoi në shkollën e natës dhe fitoi një bursë në Universitetin e Ghent. Deri në moshën 20 vjeçare ai kishte një doktoraturë në kimi.
U martua me vajzën e mësuesit të tij dhe u zhvendos në Nju Jork, ku bëri aq shumë para nga letra fotografike për shtyp saqë kurrë nuk kishte nevojë të punonte përsëri.
Baekelands bleu një shtëpi në Yonkers, me pamje nga lumi Hudson, ku Leo ndërtoi një laborator në shtëpi për të kënaqur pasionin e tij me përzierjet e kimikateve. Në korrik 1907 ai po eksperimentonte me lëndët formaldehid dhe fenol.
Këto eksperimente do t’a çonin drejt një pasurie të dytë.
Ai u bë aq i famshëm sa që revista Time vuri fytyrën e tij në kapak pa përmendur emrin e tij, vetëm frazën: “Nuk do të digjet, nuk do të shkrihet”.
Ajo që Leo Baekeland po shpikte atë muaj korriku ishte plastika e parë plotësisht sintetike.
Ai e quajti Bakelite.
Dhe ai kishte të drejtë për rëndësinë e saj në të ardhmen. Plastika së shpejti do të ishte kudo.
Kur Susan Freinkel shkroi librin e saj “Plastika: Një tregim dashurie toksike”, ajo kaloi një ditë duke vënë në dukje se gjithçka që ajo prekte ishte prej plastike: që nga çelësi i dritave, tualeti, furça e dhëmbëve dhe tubi i pastës së dhëmbëve.
Ajo gjithashtu vuri në dukje gjithçka që nuk ishte: letër higjienike, dyshemeja prej druri, rubineti prej porcelani.
Potencial i pakufizuar
Deri në fund të ditës ajo do të listonte 102 artikuj që nuk ishin prej plastike dhe 196 që ishin plastikë. Ne prodhojmë kaq shumë plastikë; ajo merr rreth 8% të prodhimit të naftës, gjysmën për lëndën e parë, gjysmën për energji.
Korporata Bakelite nuk u tërhoq në fushatat e saj reklamuese: njerëzit thoshin se kishin tejkaluar klasifikimin e vjetër të kafshëve, mineraleve dhe perimeve. Tani kishim një “mbretëri të katërt, kufijtë e të cilës janë të pakufizuara”.
Kjo tingëllonte hiperbolike, por ishte e vërtetë.
Celuloidi, i cili ishte zhvilluar në fund të shekullit të 19-të, u zëvendësua gradualisht nga Bakelite dhe komponimet e tjera më moderne.
Shkencëtarët më parë kishin menduar për përmirësimin ose imitimin e substancave natyrore.
Më parë plastika, si celuloidi, u bazua në bimë, dhe Baekeland vetë kishte kërkuar një alternativë ndaj “shellac”, një rrëshirë e sekretuar nga brumbujt që përdorej për izolimin elektrik.
Megjithatë, ai e kuptoi menjëherë se Bakeliti mund të bëhej shumë më i shkathët se kaq.
Shpërthimi artificial
Korporata Bakelite e pagëzoi atë “materiali me një mijë përdorime”, dhe, përsëri, kjo nuk ishte shumë e gabuar.
Ai u përdor në telefona, radio, armë, tenxhere kafeje, topat e bilardos dhe bizhuteritë. Ishte përdorur dhe në bombën e parë atomike.
Suksesi i Bakelitit i ndryshoi mendjet e njerëzve: cilat materiale të tjera artificiale mund të ishin të mundshme të bëheshin me lëndë që nuk mund t’i gjeni domosdoshmërisht në natyrë?
Në vitet 1920 dhe 1930, plastika u derdh në laboratorë në mbarë botën.
Kishte plastikë kudo; shpesh i përdorur për paketim, najloni, i popullarizuar nga çorapet etj..
Ndërsa Lufta e Dytë Botërore i shpërdoroi burimet natyrore, prodhimi i plastikës u ngrit për të mbushur boshllëkun. Dhe kur përfundoi lufta, produkte të reja emocionuese si tasat plastikë goditën tregun e konsumit.
Por ata nuk ishin emocionues për kohë të gjatë: imazhi i plastikës ndryshoi gradualisht.
Zhvendosja e konotacioneve
Në vitin 1967, filmi “The Graduate” fitoi famë botërore me personazhin kryesor Benjamin Braddock, i cili merrte këshilla për një karrierë të shpejtë nga një fqinj i vjetër i vetë-kënaqur.
“Vetëm një fjalë,” i thotë fqinji, duke e drejtuar Benjaminin drejt një cepi të qetë, sikur ishte gati t’i zbulonte sekretin e vetë jetës. “Plastikë!”
Fraza u bë shumë e cituar, sepse kristalizoi konotacionet e ndryshme të kësaj fjale. Për brezin më të vjetër që përfaqësonte fqinji, “plastika” ende nënkuptonte mundësi dhe modernitet. Për ata që e shohnin veten më afër Benjaminit të ri, ajo nënkuptonte se ishte e rreme, sipërfaqësore, imitacion.
Gjithsesi kjo ishte një këshillë e madhe. Gjysmë shekulli, pavarësisht nga problemi i imazhit, prodhimi i plastikës është rritur rreth njëzetfish. Do të dyfishohet përsëri në 20 vitet e ardhshme.
Kjo është edhe përkundër dëshmive në rritje të problemeve mjedisore. Disa nga kimikatet në plastikë mendohet të ndikojnë në mënyrën se si kafshët zhvillohen dhe riprodhohen.
Kur plastika përfundon në plehra, ato kimikate përfundimisht mund të depërtojnë në ujërat nëntokësore kur gjejnë rrugën e tyre në oqeane, e ku disa krijesa i hanë ato.
Por ka një tjetër anë tjetër të historisë së saj: plastika ka përfitime që nuk janë vetëm ekonomike por edhe mjedisore.
Automjetet e bëra me pjesë plastike janë më të lehta, dhe kështu përdorin më pak karburant. Paketimi i plastikës ruan ushqimin e freskët për më shumë kohë, dhe kështu zvogëlon mbeturinat. Nëse shishet nuk do të ishin prej plastike, ata do të bëheshin prej xhami. Cili do të na pëlqente më tepër të hidhej për shembull në një shesh lojërash për fëmijë?!
Normat e riciklimit të mbeturinave
Përfundimisht, ne do të duhet të bëhemi më të zotët në riciklimin e plastikës, vetëm nëse burimet e naftës nuk do të zgjasin përgjithmonë.
Disa plastika nuk mund të riciklohen – si Bakeliti. Në fakt vetëm rreth një e shtata e paketimit plastike riciklohet, shumë më pak se sa për letrën ose hekurin. Kjo normë është ende më e ulët për produktet e tjera plastike.
Përmirësimi i kësaj kërkon më shumë përpjekje. Nëse industria do të mund të bënte më shumë, atëherë shumë qeveri mund të ndryshonin: normat e riciklimit ndryshojnë shumë në mbarë botën.
Një histori suksesi është Taipei, Tajvan. Ai ndryshoi kulturën e tij të mbeturinave duke e bërë të lehtë për qytetarët që të riciklojnë dhe ata që nuk e bëjnë këtë gjobiten.
Po sikur të mendojmë për një zgjidhje teknologjike?
Tifozët e fantashkencës do të gëzonin nga një shpikje e fundit, ProtoCycler. Mbeturinat tuaj plastike bëhen ushqim për printerin tuaj 3D.
Por prodhuesit sot nuk kanë hequr dorë nga ideja që ju mund të bëni diçka të çmuar dhe praktike nga diçka e lirë dhe pa vlerë.
Teknikat e fundit sugjerojnë se plehrat plastike duke i përzierë me mbetjet bujqësore dhe nanopartikalet krijojnë materiale të reja me funksione të reja.
Edhe Leo Baekeland do të ishte dakordsuar.
Marrë nga BBC – /tesheshi.com/
