Për disa prej nesh, laureatët e Nobelit janë kulmi i njohjes, e për të tjerët, janë të mbuluar me paragjykime dhe seksizëm perëndimor. Por, kush do të fitojë çmime këtë vit?
Si filloi e gjitha?
Duke e dëshpëruar familjen e tij, testamenti i fundit i Alfred Nobelit në vitin 1895 la pjesën më të madhe të pasurive të tij (ekuivalentin e 148 milion eurove të sotme) për një fond çmimesh për zbulim.
Pasi kishte mbledhur pasuri të madhe nga fabrikat e artilerisë përmes shpikjes së dinamitit dhe eksplozivëve të tjerë, biznesmeni suedez kishte një qëllim të qartë në trashëgiminë e tij.
Fondi i pasurie të tij ndante pesë çmime që do të jepeshin çdo vit për ata, puna e të cilëve u vlerësua se “i kanë dhënë përfitimin të madh njerëzimit”. Ai emëroi pesë çmime: fizikë, kimi, fiziologji ose mjekësi, letërsi dhe paqe.
Në vitin 1968, një donacion nga banka qendrore e Suedisë vendosi çmimin përkujtimor Nobel për ekonomi, për të cilin anëtarët e familjes argumentojnë se nuk është një Nobel i vërtetë. Të gjitha janë shpërndarë nga Suedia përveç çmimit të paqes, të cilin Nobel e përcaktoi pa sqarim se duhet ta jepte Norvegjia.
Si ta fitoni një Nobel?
Askush nuk mund ta nominoj veten, por çdo vit, mijëra profesorë, anëtarë të akademive kombëtare, laureatë të Nobelit dhe madje asamble parlamentare lobojnë në komitetet Nobel në emër të kandidatëve të tyre të favorizuar. Emërtimet hapen në shtator dhe mbyllen në janar.
Nominimi nuk siguron sukses, dhe këtë më së miri e shpjegon rasti i Lise Meitner, e cila bëri ndarjen e atomit. Ajo kurrë nuk mori çmimin Nobel pavarësisht se ishte nominuar 48 herë.
Çfarë lloj pune shpërblehet?
Shkencëtarët kanë tendencë të zgjidhin enigma të mëdha ose të zhvillojnë teknologji të reja. Nobelët priten të jepen për shpikje të tilla si qarqet e integruara, makinat MRI dhe mikroskopët, si dhe për zbulime nga grimcat subatomike dhe valët gravitacionale.
Ekonomistët janë dëshmi se performanca e shkuar nuk është garanci e rezultateve në të ardhmen. Kjo degë e Nobeit është përcjellë me kritika, pasi vetëm një grua (Elinor Ostrom) ka fituar çmimin e ekonomisë, një shpresë e vetme por e vërtetë.
Komiteti i letërsisë vlerëson secilin kandidat për atë që i kanë sjellë letërsisë në botë. Humori rrallë shpërblehet. Për Mo Yan, qytetari i parë kinez që fitoi çmimin, ishte “realizëm halucinator”, ndërsa për Doris Lessing “një ep i përvojës femërore”.
Bob Dylan, autor i teksteve më të veçanta të muzikës, u nderua për krijimin e “shprehjeve të reja poetike”.
Sa fitohet nga Nobeli?
Këtë vit, një fitues i vetëm i çmimit Nobel do të marrë 9 milion kruna (743,000 euro). Por duke qenë se shumica e çmimeve ndahen midis dy ose tre personave, fitimet individuale mund të shkojnë në vetëm 2.25 milion kruna.
Për disa laureatë (ose familjet e tyre) medaljet e arta janë më fitimprurëse. Në vitin 2014, James Watson u bë laureati i parë që vuri në ankand medaljen e tij. Ajo është blerë nga Alisher Usmanov, njeriu më i pasur në Rusi, për 4.1 milion dollarë, i cili më pas njoftoi se do t’ia kthejë medaljen Watson. Një vit më parë, familja e Francis Crick, i cili vdiq në 2004, shiti medaljen e tij për 2.27 milion dollarë.
Si ndryshon jeta e njerëzve?
Ata që fitojnë Çmime Nobel shpesh kalojnë nga një jetë e qetë në laborator te një personazh i famshëm që korr famë për një natë.
Ftesat për të zhvilluar bisedime, për të marrë pjesë në parti dhe për të shprehur mendime janë “përmbytëse”. Disa janë të entuziazmuar që kanë një platformë nga e cila mund të ngrenë çështje politike dhe të fitojnë qasje te politikanët, drejtuesit e biznesit dhe mediat.
Për të tjerët, kjo vjen si një dobësi. Laureati anglo-holandez Sir Andre Geim bëri shaka se “pyetjet e gazetarëve” ishin një nga më negativet.
Një tjetër laureat i fizikës, Brian Schmidt i tha revistës New Scientist: “Një nga pengesat e të qenit fitues i Nobelit është se zërat tanë janë shumë të zhurmshëm kur bëhet fjalë për të dhënë mendimin personal – dhe në këtë drejtim, unë duhet të jem shumë më i kujdesshëm se dikur në ato që them dhe shkruaj ”.
Një Nobel mund të pritet të forcojë ndikimin e një personi brenda fushës së tyre të ekspertizës, por të paktën në disa raste ndodh e kundërta.
Një studim, i cili gjurmoi rekordin e botimit të 204 laureatëve të Nobelit nga 1980 deri në 2009, zbuloi se letrat e botuara pas çmimit u cituan më pak dhe u botuan në revista më të ulëta.
Martin Chalfie, i cili fitoi Nobelin në Kimi në vitin 2008, u ankua se ai madje kishte luftuar të mentoronte studentë që prej fitimit të çmimit, pasi ata ishin larguar nga frika e “laureatit të padurueshëm”.
Kush janë pretendentët për këtë vit?
Pas shtyrjes së çmimit të letërsisë së vitit të kaluar pas një skandali të sulmit seksual dhe një nxitje të dorëheqjeve, Akademia Nobel do të japë dy çmime këtë vit.
Cmimi për mjekësi dhe kimi për redaktimin e gjeneve shkon për Jennifer Doudna, Emmanuel Charpentier dhe Feng Zhang.
Shumë shpejt pasi zbuluan “vrimën e zezë”, që ata që ndodheshin pas Teleskopit të Horizontit kandiduan për çmimin e fizikës. Por Alain Aspect dhe të tjerët kanë gjithashtu shanse që me punën e tyre në ndërthurjen kuantike të bëjnë historinë.
Ndërkohë, studiuesit amerikanë Colin Camerer dhe George Loeëenstein kanë një shans të përbashkët për çmimin e ekonomisë për punën e tyre në ekonominë e sjelljes dhe “neuroekonominë”.
Aktivistja 16-vjeçare e klimës, Greta Thunberg është nominuar për çmimin e paqes. Por pasi është nominuar pas afatit të janarit, ajo nuk mund të konsiderohet si e denjë për çmimin e këtij viti. Papa Françesku është në një rast tjetër.
A ka ndonjë problem diversiteti?
Statistikat nuk duken të mira. Shumë pak gra janë shpërblyer me kalimin e viteve. Kur Donna Strickland mori çmimin në fizikë vitin e kaluar, ajo u bë gruaja e tretë që e mori atë.
Një argument i dhënë shpesh në diskutime rreth mungesës së grave është se pasi që çmimet Nobel u jepen shpesh njerëzve në karrierën e vonshme. Lista e nderimeve pasqyron një kohë kur laboratorët ishin edhe më pak të larmishëm sesa sot. Vlen të përmendet, se mosha e fituesve është në rritje. Midis 1931 dhe 1940, mosha mesatare e fituesit të fizikës ishte 41; por këtë dekadë ka qenë 68.
Ka pasur gjithashtu kritika se çmimet kanë një paragjykim perëndimor ku qytetarët nga SHBA, Kanadaja dhe Evropa Perëndimore përbëjnë më shumë se 81% të numrit të përgjithshëm të laureatëve që nga viti 1901. Afrika është rajoni me më të paktët – vetëm 17, nga të cilët vetëm shtatë ishin jashtë Afrikës së Jugut.
Për rastësi apo për çudi, më shumë burra me emrin John kanë fituar Nobel sesa shkencëtarët apo letrarët me prejardhje afrikane. /tesheshi.com/
