Cilës kohë i përkasin mendimet tona? Këtë e ndan një fill i hollë – ai fill që luhatet mes asaj që duam të besojmë ose asaj që dyshojmë. I futur në tunelin e kohës së shkuar Janez Lipniku nuk di më se cilit realitet i përket. Ja mbyll derën një dyshim për të shkuarën e gruas së tij Marijanës. Më pas honi nis të zgjerojë rrathët, për ta futur Lipnikun në një dyzim, që herë ngjan si ëndërr e së ardhmes e herë si makth i së shkuarës. Një imagjinatë erotike e shoqes së ngushtë të gruas, një foto gjatë një udhëtimi më disa ushtarë hungarezë, kthehet në pikëpyetjet që mund të të përmbysin në çdo çast nëse i jepesh atyre me gjithë fantazinë dyshuese. Sidomos kur je pushtuar nga një magji e erotike e së shkuarës së dikujt.
“Këtu kemi të bëjmë me diç tjetër, me çështjen lidhur me faktin se çka ndodh në vetëdijen e dërgueses dhe marrëses. Ku është pika e tyre të përbashkët?” (“Druri pa emër”, f 97, Drago Jançar, Toena)
Drago Jançar ka mundur të sjellë një personazh që mbart me vete thuajse gjithë baladat ballkanike, të asaj që duam të dimë e të asaj që nuk mbërrijmë dot. “Hë, ishte shaka. Vërtet të ketë shkuar me dikë. Po kur?. Po ajo si do vepronte nëse do të ishte në vend të shoqes së vet në një ambient plot meshkuj”. Këto pyetje mund të lënë pa gjumë për një jetë, nëse nuk u japim zgjidhjen e duhur. Por Lipniku nuk e ka fuqinë të ndahet mes kujtimeve të ‘Dashnorit të Madh” që ka nisur t’i shohë si pjesë e punës pa kuptuar se i kanë kaluar si pjesë e jetës së tij. Duke i përjetuar, duke tentuar të gjejë lidhje me historitë e së shkuarës së largët të një njeriu me “histori interesante” ai i është dorëzuar një jete paralele. Rrëfimi i përjetimeve e dorëzon Lipnikun përballë fuqisë dashurore që ka mësuese Zalla dhe tashmë sheh me syrin e kujtimeve erotike edhe jetën e tij. E duke fjetur mbi dyshime nuk mund të zgjohesh veçse me makthin se të ka humbur aftësia për të qenë zot i jetës tënde.
“Janez Lipniku në ecjen e vet, përskaj rrethit, përskaj elipsës është gjithnjë më i bindur se mbytja në kujtime që e ka okupuar tërësisht nuk është vetëm fjalë, nuk është vetëm vizion, por është realitet, realitet i padobishëm, por prapëseprapë realitet, edhe nëse pyetet kujt i duhet ky realitet i dhimbshëm i njerëzve të dikurshëm, epshi i tyre që kthehet në vdekje, ënjtja e tyre që kthehet në nënçmim mizor, dhuna mbi trupin që përfundon me gjunjë dhe duar që dridhen, kujt i nevojiten, pse?” (“Druri pa emër”, f 339, Drago Jançar, Toena)
Lipniku është i pushtuari i të pamundurës së vet. Pafuqia në jetën e tij i jep jetë së shkuarës së dikujt tjetër e më pas është i paaftë të fusë në rrjedhën e përdithsmërisë lumin e ndjesive që i shkakton jeta e dikujt tjetër. As lufta e as të vrarët nuk e mundin dot dorëzimin te imagjinata. Madje, jo vetëm lufta e së shkuarës, por as ajo që sapo ka ndodhur nuk e ka fuqinë ta sjellë në dyert e realitetit. Dashuria ka armën e vet, që ka qenë moderne në çdo kohë, pavarësisht gjuhës apo mjeteve që janë përdorur.
Jançar ka futur polifoninë e ndjesive ballkanike në përshkrimin që rrok Lipnikun, i cili nuk ka më fuqinë të kuptojë kohën e vet. Ajo që dyshon e ka mundur gjithçka përreth. E ka futur thellë në errësirën që di të ndërtojë vetëm jeta mbi dyshim. E në vend që të kuptojë magjinë e gruas në krahë, nis e bashkëjeton në botën imagjinare me heroinën e zemrës së “Dashnorit të Madh”, Zallën, mësuesja nga Dobrava. Nis të rrëmojë, kërkon domodoshmërisht të gjejë një lidhje. I duket sikur patjetër duhet ta njohë. Se e shkuara takohet diku. Dhe harron më pas se cilës jetë i përket. Te Marijana sheh veçse dyshimin. “Ç’ka ndodhur në Dugi Otok përpara se ai të mendonte se ishte zbulimi i tij?”. Ndonjëherë mjafton një pyetje plot mdyshim, një pamundësi për të besuar atë që duhet të thotë ajo që dashuron, që të përmbyshësh më pas ç’të mundesh, duke filluar me realitetin.
Eshtë një udhëtim i brendshëm për nga errësira që fshihet pas pafuqisë për të ecur në tapetin e reales. Një hendek që mund të zgjerohet për aq sa nuk mundemi t’i përgjigjemi pyetjeve reale. E sidomos, kur nuk gjejmë forcë t’i besojmë njeriut në krahë, dyshimi na bën pronë të vetën duke na dhuruar greminën e pafund të moskuptimit. Pastaj, i shënojmë ngjarjet, si rrathët që mbart druri, por pa e ditur emrin tonë. Një dru thjesht si të tjerët.
“Pastaj u rrëzua, siç rrëzohen njerëzit në gjumë, fluturojnë, pastaj fillojnë të bien dhe, herë-herë, para se të bien në tokë, zgjohen, e herë-herë nuk zgjohen kurrë. Në vitet e fëmijërisë Lipniku kishte fluturuar shpesh përmbi shpatin e një mali, ishte bukur që fluturonte nganjëherë më afër atij gjelbërimi, nganjëherë lart mbi të, mbi lumë, mbi pyll, mbi qyet, aty ku e kishte parë autobuzin urban numër 4. Pikërisht atë dhe asnjë tjetër. Tani ishte rrëzur në tregimin që e kishte zgjedhur ai vetë, pai kishte dashtë të kuptojë diçka, por kishte shkuar një hap më tutje. Një hap më shumë e kishte bërë kur kishte kaluar në derën e depos së profileve U dhe L, kur e kishte braktisur dhe ishte drejtuar kah zonat e poshtme të vetëdijes së tij, në zona të ulëta të botës, në rrugën marramendëse teposhtë, në rënie.” (“Druri pa emër”, f 353, Drago Jançar, Toena)
