Kur të vjedhin buzëqeshjen dhe ëndrrën, nuk ke pse të habitesh kur të kërkojnë të të ndalnin edhe lotin. Ylljet Aliçka ka vijuar përmes penës së tij t’i kushtohet humbjes së penelatave të njerëzores nën diktaturë. “Valsi i lumturisë” nuk është veçse ëndërrimi mes anëtarëve të familjes Tota (historia aludon për familjen Popa, e cila, menjëherë pas vdekjes së diktatorit Hoxha, tronditi sistemin teksa kapërceu hekurat e Ambasadës Italiane, për të qëndruar aty për pesë vite me radhë, deri sa diktatura të rrëzohej). Dhe nuk është kursyer në përshkrimin e tij për të sjellë fundin e fundmë – atë kur të përcaktojnë “cilësinë e lotit”. Dhe sistemit që nuk i ka pranuar kurrë pjesë të vetën, nuk i duhen as lotët e atyre që “nuk qajnë si ata”.
“T’i thuhet e vërteta: Udhëheqësi i lartë i Partisë nuk ka nevojë për lotët e tu. Kurseji lotët kur të vdesë ndonjë borgjez, apo pipino fashist, kështu i thuaj!” (Ylljet Aliçka “Valsi i lumturisë”, f.9, Toena).
Pas kësaj gjithçka është humnerë. Nuk vijon më asgjë. Loti është kufiri i fundmë që ruan njeriun. Kur atë ta përcaktojnë, t’i japin të tjerët emër, ta refuzojnë, do të thotë se je vonë për të ikur diku tjetër, qoftë edhe në “atë botë”. E ndoshta për shumë nga ata që e kanë jetuar atë kohë, mund ta kujtojnë se deri ku arrinte të të përcaktonte Partia. Por kjo është më shumë se sa “të kujtojmë thjesht”. Letërsia nuk e ka braktisur kurrë të shkuarën e Njeriut ndaj dhe kjo prozë vjen përmes nevojës për të njohur atë që mund të ndodhë, nëse nuk dimë të lexojmë se deri ku mundet të udhëtojë gabimisht njeriu.
Në fakt, sapo hap faqet e para të librit ndeshesh me të pamenduarën. Njëra nga motrat duhet të flirtojë me një të partisë apo sigurimit që t’i besohet të qajë në varrimin e “Të Madhit”. Po nuk e bën. Dhe bashkërisht vendosin të bëjnë të pabërën. Përmes një momenti krejtësisht shokues për “vigjilentët” ata, duke përdorur gjuhën italiane të cilën e zotëronin mirë, kapërcejnë si turistë gardhin e Ambasadës Italiane në Tiranë. Por nuk ishin thjesht hekura që ndanin një rrugë dhe një oborr. Ishin dy botë, edhe pse çuditërisht milimetra larg njëra-tjetrës.
Por jeta nuk ka llogaritur shumë surpriza pozitive. As koha nuk duket se ecën. Ylljet Aliçka ka përshkruar çastet kur dikujt i duhet të përballet me ëndrrën. A është e vërtetë? Për Totajt Liria vlen më shumë se gjithçka. Por kur mbërrijnë atje ku menduan, asaj ia kanë marrë shkëlqimin. Ka ngelur vetëm pjesa e parë të ëndrrës, që nuk do të jetojnë më asnjë ditë nën diktaturë. Por nis përpara tyre “diktatura e së përditshmes”. Ndonjëherë shkaktare e madhe e të gjitha ndjesive. Edhe atje ku mendojmë se përmes Lirisë mund të bëjmë gjithçka. E megjithatë ia vlen, qoftë edhe për të vdekur.
Nuk është thjesht një homazh për diktaturën. Është një homazh për atë që nuk e zhbëmë dot siç duhet. Dhe kur përplasemi me gjithë furinë e dëshirave drejt ëndrrës sonë, mundet që të këputemi në gjunjët e realitetit të parë. Totajt, përmes penës së Aliçkës, udhëtojnë drejt “Lirisë që duhet ta administrojnë me të tjerë”. Atje ku përditshmëria ka tekat e veta. Kur heronjtë marrin trajta të ndryshme. Po ku është Njeriu? Është diku më shumë sesa një kërkesë në Liri. Është dinjitet. Është ngritje pas rrëzimit. Por ëndrra i ka lodhur Totajt e Aliçkës. Dhe arrijmë në pyetje pa fund, por ndoshta të vetes, që na duhet t’u përgjigjemi fuqishëm dhe pa u ndalur: A do të dimë ta lexojmë fatin tonë?
Aliçka vjen përmes një stili që duket gati si skenar, e të shtyn drejt imagjinatës thuajse po sheh një film. Ankthi duket se “ia mban” dorën në përshkrim. Gjithçka duket sikur nxiton. Është një tekst që ndalet vetëm kur personazhet nisin të kenë punë me shpresën.
“Totat e përfituan statusin politik pas dy vitesh në Itali, kohë kjo e mjaftueshme për të kuptuar se nganjëherë plakja e qenieve njerëzore ecën më shpejt se koha”. (Ylljet Aliçka “Valsi i lumturisë”, f.176)
