Arti ka qenë gjithmonë ai që e ka shfaqur realitetin në mënyrën më të mirë të mundshme. Aty nuk ka patur frikë, aty është shfaqur bota e zhveshur nga çdo “pëlhurë” që e ka bërë njeriun të jetojë i shtypur dhe larg realitetit; është vizion i brendshëm, i vënë në lëvizje nga pësimi dhe përjetimi, siç do thoshte Picasso, “ajo është bijë e pikëllimit dhe e dhembjes”.
Arti(sti) sheh atë që nuk mund ta shohë shkenca (shkencëtari); sikurse një i “çmendur” sheh atë që nuk mund ta shohë i mençuri.
Përmes shkencës dhe filozofisë bëhet i mundur shpjegimi i gjërave/fenomeneve, ndërsa përmes artit dhe fesë bëhet i mundur kuptimi i tyre.
Nëse s’ka të vërtetë religjioze, s’ka as të vërtetë artistike, thoshte A. Izetbegoviç.
Në kinematografi thuhen shpeshherë përmes të çmendurit gjërat më normale të mundshme, që në këtë botë “normale” janë çmenduri; dhe vetëm një “i çmendur” ka forcën për t’i thënë ato.
Në vështrimin kritik të filmave Equus të S. Lumet-it dhe Revolutionary Road të S. Mendes-it do të shohim realitetin e pasqyruar nëpërmjet “çmendurisë”.
Në këtë pikëpamje, kam për t’u ndalur me theks të veçantë te barazia dhe liria, në raportet e individit me publiken dhe shoqërinë, dhe te dashuria e pasioni.
Liria dhe barazia janë në përpjestim të zhdrejtë me njëra-tjetrën: sa më shumë që të zgjerohet njëra, aq më tepër fillon e humbet tjetra. Aty ku ka liri absolute nuk mund të ketë barazi, ashtu siç as aty ku ka barazi absolute nuk mund të ketë liri. Po të mos kishte liri, nuk do të mund të kishte as moral!
Në këtë kontekst, shoqëria/publikja simbolizon (dhe ka simbolizuar) ligjin, ndërsa ligji, barazinë (pa dashur të thellohem në atë se çfarë barazie është apo ka qenë), dhe e gjithë kjo barazi është e barabartë me qytetin. Qyteti është vendi ku ka gjetur manifestimin ky homogjenizim.
Aty ku ka diversitet, ka dhe liri; fshati është simbol i këtij diversiteti. Jo rastësisht, kur njeriu kërkon të largohet nga të gjitha, pra, të jetë i lirë (në kuptimin e përafërt të lirisë absolute), ai largohet për në fshat.
Në këtë këndvështrim, e kundërta e shoqërores/publikes është natyra dhe individi; fshati në këtë rast përfaqëson këtë të dytin. Fshati, aty ku njeriu nuk është thjesht një numër (çka ndodh me qytetin), por është subjekt më vete!
Ikja nga qyteti, sado të jetë jofunksionale, është reaksion i pastër njerëzor, nëse çdo njeri është deri diku poet.
Dhe në pamundësi për të ikur në fshat/natyrë, njeriu ik për tek vetvetja e tij; aty gjen lirinë e kërkuar (më poshtë, kur të flasim mbi dashurinë dhe pasionin, do t’i lihet më tepër vend kësaj dhe lidhjes me martesën).
Ky sistem që e ka shtyrë njeriun në këtë çmenduri, të ndërtuar mbi bazën e “Kontratave Shoqërore” (Contract Social), kritikohet, dhe kërkohet të dilet nga kornizat e tij, të cilat ngjasojnë me gjembat e telave të mureve të burgut.
Por, a thua ikja për tek vetvetja (te liria) mund të jetë e lehtë…?
Tek Equus shohim dhënien e një të riu të “çmendur” pas dashurisë me një pasion aq të madh, sa e bën dhe burrin e martuar, psikiatrin e tij, të xhelozohet.
Në këtë film ndeshemi me kritikën ndaj jetësimit të dashurisë prej njerëzve të kohëve moderne e postmoderne.
Të duash dhe të dashurosh; dy gjëra që edhe pse na duken të njëjta, në realitet nuk janë të tilla.
Njeriu nuk rrezikon të dashurojë me pasion në kohën postmoderne, sepse të dashurosh ka një kosto, të dashurosh do të thotë të mos bësh llogari, ngaqë në dashuri nuk ka interes!
Ka dhe prej atyre që duan pakëz nga dashuria, pakëz nga interesi; pra, të dyja në një. Por në momentin që humbet ekuilibri, ka për të “triumfuar” njëra prej këtyre të dyjave.
Njeriu postmodern e bën çdo gjë duke u bazuar në normën e interesit, duke vlerësuar/llogaritur me racionalizëm, përfshirë edhe dashurinë. Pasioni në këtë rast është debitor, ndërsa racionaliteti është kreditor. Duke e parë çdo gjë me normën e interesit, sigurisht që askush nuk do të rrezikonte që të ishte debitori në këtë mes!
Të dashurosh do të thotë të sakrifikosh; për të bërë sakrificë duhet virtytshmëri, dhe jo trimëri. Të dashurosh do të thotë të japësh gjithçka nga vetja jote, pa pritur që reaksioni do jetë i njëjtë; të dashurosh do të thotë të mos e llogaritësh koston e vuajtjes, që mund ta kesh në fund.
Tani dua të bëj një ndërlidhje mes kësaj dhe martesës te filmi Revolutionary Road.
Martesa është si shoqëria; martesa është institucioni ku individi heq dorë nga liria. Kjo është një prej arsyeve se përse martesa dështon në kohët moderne.
Martesa është njësia e parë e shoqërisë, ku njeriu ndjen barazinë (vazhdimësi e pjesës më lart, rreth lirisë dhe barazisë). Pra, në martesë krijohet një themel, për funksionimin e të cilit njeriut i duhet të sakrifikojë, duke hequr dorë nga liria dhe diversiteti.
Prandaj, në këtë film i çmenduri i drejtohet çiftit me këto fjalë: ‘’.. këtë zbrazëti e heton çdokush, ama ta hetosh dëshpërimin në këtë zbrazëti kërkon trimëri…’’(duhet shikuar i tërë filmi që kjo të jetë më e kuptueshme).
Interesant është fakti se këtë nuk mund ta pikasë i mençuri, por e sheh i çmenduri!
Këtu i çmenduri përfaqëson diversitetin, të qenit i lirë (lirinë), të qenit i pavarur nga arsyeja, pra, përfaqëson imagjinatën; liria është këtu imagjinata, ajo çka e mban njeriun të lirë dhe në robëri.
Mendja/logjika është bota e domosdoshmërisë; pra, nuk mund të thuash se dy shumëzuar me dy bëjnë pesë, as që sikur dy shumëzuar me dy të bënin katër, sepse dy shumëzuar me dy duhet të bëjnë katër.
Te pjesa ku i çmenduri i drejtohet çiftit, matematikës (këtu me anë të matematikës thumbohet teknologjia) i jepet jo rastësisht një theks i veçantë; sepse është ajo që ia pati zaptuar ndjenjat dhe e kishte bërë që ta jetonte jetën si një makinë.
Këto shkaktojnë tension në mes barazisë dhe lirisë, çka prodhon tensione midis ligjit/kushtetutës, shoqërisë dhe individit.
Në epokën tonë nuk kemi më heronj, sepse tanimë sakrifica ka mbetur vetëm një fjalë në fjalor, e asgjë më shumë. Pa sakrificë nuk mund të ketë heroizëm!
Të sakrifikosh do të thotë ta bësh veten kurban për një ideal; kjo është diçka jo fort e kuptueshme për kohën tonë.
Sot mendja është një fushë ku gjithçka llogaritet mbi bazën e interesit. Prandaj mendja dhe shkenca nuk mund të na ndihmojnë në këtë gjë.
Heidegger-i e ndan në dy pjesë mendimin: interpretues/shpjegues dhe kalkulues.
Të menduarit kalkulues është matematika. Pra, është ai mendim që ka zhvilluar teknologjinë (dhe e ka zbuluar atë).
Kalkulatori nuk mund t’i perceptojë ndjenjat; sot është teknologjia ajo që po e determinon shkencën, dhe madje mund të themi se është një hap para saj.
Ashtu siç thotë dhe K. Schmitt-i: “Edhe pse duket që teknologjia është e paanshme, në të vërtetë, që nga shek. XVI të gjitha përplasjet mes ideologjive politike janë bërë duke u thirrur në emër të progresit teknologjik.”
Prandaj, ai thotë se progresi teknologjik është opium për shoqërinë, dhe koha vetëm se e ka vërtetuar këtë.
Teknologjia, më shumë se mike, është bërë armike e njerëzores. Eshtë ajo që po determinon shkencën; dhe duket sikur caku i teknologjisë është bërë pushteti mbi natyrën përmes shkencës.
Ndërkohë, arti është krijim i vazhdueshëm i vetes, ku caku i tij është pushteti mbi veten përmes edukimit.
P.s. Për këtë vështrim kritik rreth këtyre dy filmave jam frymëzuar nga ligjërata e D. Cündioğlu-së, “Sinemada Psikiyatri”. Një pjesë e vështrimit tim është e ngjashme me kritikën e tij.
/tesheshi.com/
