Nga Bardha Nergjoni
Lulishtja “1 Maj” në Durrës rikthehet në vëmendjen e opinionit, por edhe të arkeologëve, me botimin më të fundit të Gjergj Frashërit “Dyrrahu ilir”. Në botim, autori e quan zbulimin arkeologjik një vlerë të përmasave ndërkombëtare, por në fakt ky zbulim është mbuluar me kushtin që ndërtuesi do të lejojë një muze arkeologjik në katin nëndhe. Aktivistë për Mbrojtjen e Trashëgimisë, duke dashur të bëjnë publike atë çfarë është varrosur poshtë një kompleksi ndërtimi, sjellin fotografinë e zbulimit të 2010-tës.
A ishte kjo zgjidhja e duhur për zbulimin më të madh arkeologjik të Durrësit?
Arkeologu Moikom Zeqo, i njohur me problemin e lulishtes “1 Maj” e ka një reagim të tijin dhe shkon më tej duke e quajtur një krim shtetëror mbulimin e kësaj strukture të lashtë urbane. Në një intervistë, Zeqo thotë se kjo çështje tashmë analizohet me pasojën e saj. Reagimet nuk i ka kursyer në atë kohë e as tani, por duket se nuk mjaftuan për të ndalur që një objekt në një sipërfaqe 2 mijë m2 të ndërtohej; dhe lagjja të mbetej një dokumentim dhe ndoshta një nëntokë arkeologjike ku u ngulën themelet prej betoni. Jemi në qendër të Durrësit dhe kjo lagje që sipas Zeqos është strukturë romake dhe mund të ishte një ndër tërheqjet më të mëdha turistike me përmasa ndërkombëtare, nëse përballë kulturës nuk do të kishte fituar biznesi.
Si e keni vlerësuar zgjidhjen për një muze arkeologjik nëntokësor tek lulishtja “1 Maj” në Durrës?
Më duket zgjidhja më e gabuar dhe aspak në mundësitë reale të Shqipërisë për të bërë ruajtjen e kësaj lagjeje antike që qe një nga zbulimet më të bujshme, jo vetëm për Shqipërinë por për të gjithë rajonin. Janë shumë të rralla rastet në botë që zbulohet një lagje e tërë antike. Vetëm rasti i Pompeit njihet për shkak se u mbulua nga llava. Këtë fat e ka Durrësi që është qyteti më i vjetër i gjithë bregut lindor të Adriatikut por e keqpërdori.
Ju e njihni mirë nëntokën e Durrësit. A mund të ndërtohej mbi një lagje të tillë?
Unë jam një arkeolog që kam punuar për shumë vjet në muzeun arkeologjik të Durrësit dhe e njoh në substancë problemin. Së pari, për Durrësin ka një ligj të veçantë. Nëntoka e tij është pasuri arkeologjike. Ky ligj nuk ekziston për qytetet e tjera si Butrinti, Lezha, Bylis apo Apollonia. Ky ligj që është ende në fuqi në mënyrë të detyrueshme, çdo zbulim arkeologjik që bëhet shndërrohet në thesar shkencor dhe kombëtar, ku vendosen kushtet që të ruhet e jo të prishet.
Këto 25 vjet janë bërë zbulime të pjesshme që janë prishur, por në fund të fundit ishin struktura më të vogla. Ndërkohë, në këtë rast kemi të bëjmë me një lagje të tërë që po të vazhdonte gërmimi do të zmadhohej më shumë e do të kishte një pasuri shumë më të madhe. Kemi të bëjmë me një strukturë urbane.
Pse nuk u ndal ndërtimi?
Unë kam reaguar me shumë shkrime gjatë kohës së gërmimeve, deri në organizma si UNESCO. Për fat të keq nuk u ruajt dhe për mua ka mbetur një enigmë pse nuk u ruajt kjo strukturë.
Arkeologu Frashëri e ka cilësuar zonë arkeologjike e kategorisë B që mund të ndërtohej…
Kjo nuk është zonë B por zonë A. Mund të them në të gjithë Durrësin nuk ka një strukturë të tillë urbane. Kjo nuk është lagje periferike siç thuhet në studim por lagje kryesore. Ne e kemi ditur se aty ishte diçka shumë e rëndësishme edhe më parë. Në vendin ku ka qenë markata e vjetër ne kemi gjetur struktura më të vogla urbane dhe fragmente të kolektorit dhe kanalet e shekullit VI. Jo shumë larg kësaj strukture, kam zbuluar një mozaik me gurë e bardh e zi romak të shekullit të parë, një ndër mozaikët më të bukur në të gjithë Shqipërisë. Mozaiku ruhet, e ndërkohë kjo strukturë urbane jo.
Si ndodhi që nuk u dëgjuat ju dhe shumë të tjerë?
Indikacionet kanë qenë por që të bëhej një zbulim arkeologjik i domosdoshëm dhe pa asnjë kompromis për t’u prishur, për mendimin tim, duhet të kalohej në formë institucionale. Gërmimet duhet t’i bënte Instituti i Arkeologjisë, Qendra Arkeologjike dhe nuk duhet të merrej vetëm një arkeolog, sado i zoti të ishte. Unë kam respekt për punën që ka bërë Gjergji, por zbulimi arkeologjik kërkonte angazhimin e të gjithë potencialit të arkeologëve shqiptarë. Gërmimi duhet të bëhej në mënyrë institucionale.
Duke u bërë kështu, edhe institucionet do të mendoheshin mirë para se të jepnin OK për ndërtimin e një objekti krejt i rëndomtë. Për mua është një biznes i rëndomtë dhe në raport me kulturën fitoi biznesi nuk fitoi kultura. Unë e kam quajtur këtë një krim të madh shtetëror. Së pari është një krim mendor që pushteti mban një qëndrim krejtësisht të gabuar ndaj kulturës, një qëndrim ekstremisht antikulturë. Më vë në dyshime se kemi të bëjmë me elementë korruptivë.
Pse reagoni edhe tani?
Unë them që në fund të fundit kjo e keqe shumë e madhe duhet të ketë një vëmendje, një kritikë, një përgjegjësi dhe nuk duhet të përsëritet më. Botimi i Gjergj Frashërit është ngushëllimi i vetëm dhe duhet vlerësuar, ndërsa sa përket qëndrimit ndaj monumentit nuk mund të justifikoj askënd. Në këtë rast nuk justifikoj as veten time pasi duhet të kisha bërë më shumë se artikujt që kam bërë në atë kohë.
Në fakt Gjergj Frashëri në një intervistë deklaroi se arkeologu është vetëm një kirurg e jo vendimmarrës…
Unë e njoh dhe e çmoj Gjergj Frashërin, por nuk kam ditur se ai ka firmosur për prishjen e kësaj lagjeje antike. Arkeologu është e vërtetë që është dijetar i rikonstruktimit të vlerave të së kaluarës, është një njeri që ka një disiplinë shkencore që e njeh dhe në bazë të saj operon por njëkohësisht arkeologu është qytetar dhe duke qenë qytetar arkeologu i bindet dy lloj ligjeve, atyre të shtetit në fuqi sepse unë nuk e di nëse është hequr ligji për nëntokën e Durrësit dhe atyre morale. Për mua ky veprim është i pajustifikueshëm.
Në studim lulishtja “1 Maj” përcaktohet si lagje periferike. Ju si mendoni?
Ajo është një lagje shumë e rëndësishme. Aty janë gjetur artefakte qysh nga periudha arkaike pra qysh nga shekulli I VI para Krishtit ndërkohë periudha helenistike është gjithashtu interesante.
Shkencërisht nuk është e vërtetë që Durrësi nuk ka qenë nën pushtimin romak. Kjo nuk është shkencore sepse Durrësi ka pasur titullin e kolonisë “Julia Augusta”. Por ka qenë një qytet i hapur dhe ka qenë ndoshta qyteti më i hapur antik i brigjeve të Adriatikut. Ka qenë një lagje pranë bregut. Ka një shtrirje shumë më të gjërë se aq. Muret bizantinë janë bërë në shek e VI kur është bërë një ngushtim.
Në lagjen antike kemi një numër të madh punishtesh të qeramikës, të përpunimit të qelqit, të ngjyrosjes së teshave, ishin të gjitha bashkë dhe me forma të tjera të zejtarisë. Kjo strukturë urbane qenë një lagje pranë bregut, ka pasur një shtrirje më të gjërë se aq sa doli në fillim. Muret bizantine të Durrësit janë bërë në shek. VI kur qyteti ka një ngushtim të tij. Për mua është lagje kryesore dhe shumë e rëndësishme.
Të vjen keq pas këtij mbulimi të kësaj strukture?
Ne i kemi pasur të gjitha mundësitë ta ruanim këtë lagje. U prish për marrëzinë tone e të pushtetit. Pasuria arkeologjike është një interes i madh publik por edhe interes i madh ndërkombëtar. Po të kishim politikanë vizionarë, që nuk i kemi dhe këtë e them me trishtim, vetëm lagjja antike e Durrësit do të shumfishonte të ardhurat dhe do ishte një çudi e madhe për të gjithë turistët e botës për të parë një lagje të tërë antike.
A mbetet lulishtja “1 Maj” shembulli më i keq për shkatërrimin e trashëgimisë kulturore?
Jo vetëm që është një shembull i keq por unë do ta quaja një krim mendor e shtetëror. Në asnjë mënyrë nuk duhet të prishej kjo lagje. Nuk vjen më një mundësi tjetër për një zbulim të tillë. Ne na erdhi një mundësi e dytë dhe testoi ndërgjegjen qytetare e individit dhe e vetë kombit e pushtetit. Doli që kishim një boshllëk kaq të madh për mbrojtjen dhe flasim në mënyrë retorike për këto vlera. Ky është rast shumë negativ. Dhe më negativja është se nuk rikthehet më.
I kujt është faji për mbulimin e kësaj lagjeje?
Unë di një gjë: Ne kemi pasur të gjitha mundësitë njerëzore dhe potencialin për ta ruajtur. Fajin kryesor e ka pushteti. Pasuria arkeologjike është interes i madh publik. Po të kishim patur politikanë vizionarë kjo gjë nuk do të kishte ndodhur. Turizmi arkeologjik do të shumëfishonte të ardhurat nëse do ta kishim këtë strukturë në dritë që për fat të keq është poshtë një ndërtimi. /tesheshi.com/
