Nga Vepror Hasani
Korça e themeluar nga Iljaz bej Mirahori u banua prej myslimanëve, ndërsa fshati Peskëpi prej ortodoksëve. Korça dhe Peskëpia ishin dy vendbanime të ndryshme. U desh të kalonin 400 vjet nga dita e themelimit të qytetit (1486) që edhe ortodoksët të bëheshin pjesë e qytetit.
Sipas regjistrit të Korçës dhe Përmetit, 1431-1432, Korça figuronte kështjellë e banuar me 26 shtëpi. Pranë saj ndodhej fshati Mborje me 90 shtëpi, nën zotërimin e Subashit të Korçës dhe Peskëpia, si timar i Kadiut të Korçës me 71 shtëpi.
Më 1486, themeluesi i qytetit, Mirahori, vuri gurin e parë për ndërtimin e qytetit. Gjithçka filloi me ngritjen e xhamisë (1486-1496), me ndërtimin e shkollës për vajza e djem, (e para dhe e vetmja shkollë në Shqipëri në këtë kohë), me ngritjen e Imaretit: menca, furra buke, dyqane, madje dhe me ndërtimin e hanit të parë. Sipas Mytevelinjve, ndërtimi i objekteve të mësipërme përfundoi në vitin 1505. Që nga këtu Korça mori rrjedhën e vet për të qenë një qytet me emër të madh.
Këtu do të bëjmë një sqarim të vogël: Korça, kështjellë e banuar me 26 shtëpi ndodhej te kodrat e qytetit, ndërsa Mirahori e zbriti atë më poshtë, aty ku ndhet sot, në krah të majtë të lumit të Moravës. Peskëpia shtrihej në anën tjetër të tij, (kur lumi ekzistonte).
Popullsia vijonte të rritej. Sipas regjistrimit të vitit 1568-69, kalaja e Korçës ka 33 kryefamiljarë, Mborja rreth 135 shtëpi dhe Peskëpia 75 shtëpi. Pra, vijojmë të shohim tri vendbanime të ndryshme dhe kështu do të mbeten për disa shekuj me radhë.
Në udhëtimet e viteve 1667-1672, udhëtari i mirënjohur turk Evelia Çelebiu e përmend Korçën si qytet, që do të thotë se Korça kishte përparuar dukshëm
Më 1827 u bë Kajmekanllëk (nënprefekturë), më 1870, Mytesarifllëk (prefekturë), pati në varësi të saj prefekturën e Kosturit, të Bilishtit dhe të Kolonjës, ndërsa më 1879 u bë Bashki.
Sipas “burime të zgjedhura për historinë e Shqipërisë”,v III, Tiranë, 1962, dok, 197, zejet e rrobaqepsisë, këpucarisë dhe farkëtarisë, voskopojarët i mësuan nga mjeshtrit e Korçës. Konsulli austriak i Janinës. Han e shihte Korçën “në lulëzim e sipër”, “konkurente të rrezikshme të Janiës”, kurse Karmici si “depo natyrale të Selanikut dhe Stambollit”.
Që nga shek. XIX qyteti kishte mjekë dhe barnatore që nga viti 1892. Sipas udhëtarit francez August Dozon, më 1874 Korça po përgatitej për ngritjen e një spitali dhe një tipografie për përkthimin e autorëve klasikë. Vini re! Kishte filluar të mendohej për librin.
Megjithatë, Korça që ndodhej në të majtë të lumit dhe Peskëpia më të djathtë të tij vazhdonin jetën si dy vendbanime të ndryshme, të pavarura nga njëra-tjetra.
Ndodhte kështu sepse komuniteti ortodoks i Peskëpisë drejtohej nga Dhimogjerondia (Këshilli i Pleqëve) dhe myslimanët e Korçës nga një organizim tjetër i ngjashëm me atë të ortodoksëve, ku klerikët e secilës palë dëshironin t’i mbanin komunitete e tyre larg njëri-tjetrit.
Që fshati Peskëpi do t’i bashkohej Korçës shumë më vonë pranohet edhe nga studuesi Pirro Thomo. Te libri i tij, “Korça, urbanistika dhe arkitektura”, fq.30, shkruan: “Dora-dorës, me stabilizimin e pushtetit qendror dhe me zhvillimin e përgjithshëm të qyteteve shqiptare, edhe Korça do të ketë pasur një rritje të qëndrueshme dhe do të ketë përfshirë në përmbajtjen e saj edhe fshatin Peshkëpi, i cili në dokumentet e mëvonshme nuk përmendet më”. Pra, Thomo mendon se Peskëpia mund të jetë bërë pjesë e Korçës aty nga vitet 1800. Mirëpo faktet flasin ndryshe: Peskëpia përmendet nga mytevelinjtë me emrin e saj edhe në një dokument të vitit 1831.
Veç sa më sipër, gazetat e kohës sjellin dhe një fakt tjetër: “Deri në vitin 1860, në xhadenë e “Shën Gjergjit” ishte një përrua i thellë, që atje kullonin ujërat dhe si zbriste afër kazinos merrte më të mengjër e derdhej në lumë. Që nga shtëpia e Cales dhe gjer në “Shën Gjergj” ishin bostane. “Gjeni-mëhalla” që quhet (në atë kohë, 1860) ishin ara, sikurse dhe “barç-mëhalla” ishin ara. “Shën Gjergji” ishte një kishë e vogël fort dhe në hapësirë, sikurse janë kishrat (kishat) e katundeve. Ku qëndron kazinoja sot, (sot, kuptojmë vitin 1917), ishte poçaranë dhe më tej s’kishte as farë magazine. Pazari dhe tregtia bëheshin në Çarshi të vjetër që quhej mëhalla nga peshku e rrotull”.
(Gazeta “Adriatiku”, 9 shkurt 1917). Kjo do të thotë se deri në këtë kohë, poshtë bulevardit “Republika”, ose aty ku ngrihej kasha e Shën Gjergjit, vendi ishte djerr, ara dhe bostane.
Përpjekjet për përfshirjen e Peskëpisë ose Varoshit duhet të kënë ardhur vetiu, pas krijimit të lagjeve të reja të Varoshit, por këto përpjeke mbetën të parealizura, pasi në dhjetor të vitit 1912 në Korçë hynë grekët dhe thelluan edhe një herë ndarjen mes myslimanëve dhe ortodoksëve. Me krijimin e Qeverisë së Krahinës Autonome me 7 anëtarë myslimanë dhe 7 ortodoksë shënohet përpjekja reale për njësimin e dy vendbanimeve.
Pra, që nga viti 1486 kur u hodhën themelet e qytetit të Korçës, deri në vitin 1916 kishin kaluar më shumë se 430 vjet. /tesheshi.com/
