Nga Edin Smailoviç, Al Jazeera Balkan
Krimi në Kaluđerski laz nuk ka ndodhur vetëm në këtë vend. Ishte një seri ekzekutimesh individuale dhe kolektive në të cilat u vranë 21 civilë të kombësisë shqiptare. Megjithatë, krimi më i madh ndodhi në fshatin Kaluđerski laz në këtë ditë të 25 viteve më parë kur u vranë gjashtë civilë shqiptarë.
Ajo që e dallon krimin në Kalugjeski laz nga krimet e tjera të kryera në territorin e Malit të Zi gjatë viteve të nëntëdhjeta është se autoritetet malazeze në asnjë mënyrë nuk kanë marrë pjesë në këtë krim. Ndryshimi i kursit politik në vitin 1997 e distancoi Malin e Zi nga mekanizmi shkatërrues dhe kriminal i regjimit të Millosheviçit. Por fatkeqësisht nuk mjaftoi për të parandaluar krimet e luftës.
Formacionet ushtarake dhe paraushtarake nën komandën e drejtpërdrejtë të Beogradit ushtronin presion mbi autoritetet në Mal të Zi, të cilat përsëri, të vetëdijshme për inferioritetin e tyre ushtarak, bënë gjithçka për të shmangur çdo konflikt të armatosur.
Një nga pikat kritike gjatë luftës në Kosovë ishte zona kufitare, veçanërisht ndërmjet Rozhajës dhe Pejës. Aty, dhjetëra mijëra shqiptarë, duke ikur nga dhuna mbi majat e maleve që dominojnë zonën, kërkuan shpëtimin në Mal të Zi.
Ajo që e vështirësoi situatën ishte fakti se në atë zonë ishin vendosur edhe forca të Ushtrisë së atëhershme Jugosllave. Ishin këto forca, sipas deklaratave të civilëve shqiptarë që i mbijetuan kësaj rruge arratisjeje, që grabitën dhe ushtruan dhunë ndaj tyre.
Situata u përshkallëzua gjatë ndërhyrjes ushtarake të forcave të NATO-s në pranverën e vitit 1999.
Vetë akti i krimit është i mirënjohur dhe fshati Kaluđerski laz fatkeqësisht është bërë i pashmangshëm në hartën e Magnum Crime, që ka ndodhur në vitet nëntëdhjetë në territorin e ish-Jugosllavisë.
Asnjë memorial
Ajo që dihet më pak është qëndrimi i shoqërisë në Mal të Zi ndaj këtij krimi dhe çfarë mund të themi ne si shoqëri për të 25 vjet më vonë. Fatkeqësisht, si në rastin e krimeve të tjera, nuk kemi çfarë të mburremi.
Në radhë të parë nuk arritëm të nxjerrim para drejtësisë as autorët e drejtpërdrejtë të këtij krimi dhe as ata që e urdhëruan atë. Unë besoj se sjellja e këtyre të tjerëve në gjykatë është shumë më e rëndësishme sepse ky krim nuk ishte aspak rezultat i incidenteve të rastësishme, por një taktikë e projektuar me synimin për të nxitur spastrimin etnik në të dy anët e kufirit dhe për ta tërhequr Malin e Zi në një konflikt të armatosur.
Por, siç thashë, asgjë nga kjo për momentin, pasi me kalimin e kohës bëhet gjithnjë e më pak kuptimplotë fillimi i procesit gjyqësor, sepse viktimat e mbijetuara, dëshmitarët, por edhe vetë autorët dhe autorët e krimit vdesin.
Shteti i Malit të Zi dështoi edhe në çështjen e ngritjes së memorialeve. Është i lavdërueshëm reagimi i presidentit të vendit Jakov Milatoviç, i cili bëri thirrje për ngritjen e monumentit për viktimat e këtij krimi. Fatkeqësisht, kompetencat e presidentit në këtë rast janë reduktuar në mundësinë e thirrjes për të bërë diçka, ndërsa ato institucione që janë përgjegjëse për këtë, kryesisht heshtin.
Deri tani ka zero reagim për këtë çështje. Dhe të paktën për këtë çështje, për shkak se është një normë civilizimi për të përkujtuar vuajtjet e njerëzve të pafajshëm, ne mund të lëvizim lehtësisht nga zero. A do të kemi sukses? Nëse do të shikoja këto 25 vite, do të thosha se nuk ka asnjë shans, por le të shpresojmë që presioni publik ndaj institucioneve të ketë efekt këtë herë.
Kur bëhet fjalë për përkujtimin e këtij krimi në Mal të Zi, më së shumti ra mbi organizatat joqeveritare, individët dhe autoritetet lokale në Rozhaje.
Organizata joqeveritare “Aleanca Civile” organizoi këtë vit përkujtimin e krimit në Kaluđerski laz. Në kuadër të programit përkujtimor ishte edhe një tubim i aktivistëve kundër luftës të cilët duhej të përgjigjeshin se si shoqëria malazeze duhet ta trajtojë këtë trashëgimi të vështirë.
Po ashtu, përkujtimin e krimit këtë vit e organizuan banorët e zonës të udhëhequr nga drejtori i shkollës Haxhi Ljajçi.
Vitet e errëta nëntëdhjetë
Ajo që është plotësisht e qartë për këdo që mendon edhe për një të ardhme normale në Mal të Zi është se pa përfshirjen e të mësuarit për krimet e viteve 1990 në programet shkollore dhe programet kuptimplota për t’u treguar të rinjve për shkatërrimin e së keqes dhe urrejtjes në përkujtimore dhe në vendet e ekzekutimit, ajo e ardhme nuk do të vijë kurrë.
Kur bëhet fjalë për dëmshpërblimin e familjeve të viktimave, fatkeqësisht as kjo nuk ka ndodhur. Shtatë vjet pas krimit, shteti ushtria e të cilit kreu krimin u shpërbë dhe pasardhësit e tij nuk mund të bien dakord se kush e kreu krimin në Kaluđerski laz.
Ajo që është e rëndësishme të thuhet kur bëhet fjalë për krimin në Kaluđerski laz, është se do të ishte shumë më i madh nëse nuk do të kishte banorë humanë të Rozhajë, ku në një moment kishte katër herë më shumë refugjatë sesa banorë. Nuk ishte hera e parë që këta persona u hapnin derën të përndjekurve për shkak të emrit. Në fillim të viteve nëntëdhjetë, mijëra boshnjakë nga Trebinja dhe qytete të tjera të Hercegovinës lindore do të kalonin nëpër qytet.
Rozhaja ishte një nga vendet e pakta që do të ruante imazhin e Malit të Zi gjatë viteve të luftës. Sot ky qytet është një nga më të varfërit në Mal të Zi dhe me më shumë banorë në diasporë sesa në vendlindje.
Epilogu i këtij krimi lufte në Mal të Zi, 25 vjet më vonë, është paksa i ndryshëm nga epilogu i krimeve të tjera të luftës në këtë vend.
Pavarësisht nga mbrojtja deklarative për dënim dhe drejtësi, Mali i Zi do të preferonte të harronte vitet e errëta nëntëdhjetë, pasi ia kaloi përgjegjësinë dikujt tjetër ose thjesht e fshiu atë nga kalendari.
Tani për tani, një pjesë e vogël e aktivistëve socialë dhe pasardhësve të viktimave po qëndrojnë në rrugën e tyre.
Në pamje të parë do të dukej si një punë e lehtë për shtetin.
Por ka një problem, jam i sigurt, i pakapërcyeshëm për skenarin dhe skenaristët e harresës.
Në krah të këtyre të tjerëve, sado të dobëta të duken, janë e vërteta dhe drejtësia.
Dhe këto dy të fundit dinë të trembin, të zgjojnë ndërgjegje të papastra, të nxjerrin në dritë gjithçka që disa kanë varrosur thellë dhe menduan se nuk do të zbulohej kurrë.
Shpresoj që në vitet në vijim të arrijmë të paktën tek e vërteta e plotë dhe një kokërr drejtësie.
Kjo është më e pakta që meritojnë viktimat.
