Nga Vepror Hasani
Mes dokumenteve që flasin për krijimin e qytetit të Korçës ekziston edhe një letër-ankesë, shkruar 500 vjet më parë në emër të Dizdarit të kalasë, Subashit të Korçës, Muhtesibit (mbledhësit të taksave), ushtarëve të kalasë, banorëve të qytetit dhe të fshatrave përreth, drejtuar Portës së Lartë të Stambollit, ku shkruesit e saj i qahen sulltanit për padrejtësitë që u bëheshin nga njerëzit e pasur; por kur vjen radha të ankohen për Iljaz bej Mirahorin, themeluesin e qytetit të Korçës, dalin në pah mjaft të dhëna të rëndësishme, të cilat do t’i kishte zili çdo historian. Letra ka mbetur pothuajse e panjohur deri më sot. Asnjëherë nuk ka marrë vlerësimin e merituar. Ne do t’u njohim me këtë letër dhe detajet e saj. Në fund të shkrimit do të mësoni faktin se Korça mori jetë nga 26 familje. Cilat ishin ato? Ndiqni përmbajtjen e letrës.
Edhe dy shpjegime të vogla, para se të fillojmë me letër-ankesën:
Së pari: letrës në fjalë i mungon data, por përcaktimi i kohës kur është shkruar ajo, nuk është i vështirë. Sipas Nuçi Naçit, Mirahori vdiq në vitin 1500, sipas Sami Frashërit në vitin 1501, ndërsa sipas Nedai Thëllimit, në vitin 1512. Gjithashtu në vitin 910 sipas kalendarit Hixhri, ose më 1504-1505 me kalendarin e sotëm, Mirahori ktheu pronat e tij në vakëfe, që do të thotë se deri në këtë kohë ai ka qenë gjallë. Pra, letra duhet të jetë shkruar së paku para vitit 1505.
Së dyti: kalanë e Korçës e gjejmë të përmendur në vitin 1431-1432 në regjistrin e Korçës dhe Përmetit. Ishte e banuar nga 26 shtëpi. Pranë saj ndodhej Mborja me 90 shtëpi dhe katundi Peskëpi me 71 shtëpi. Kalaja gjendej rreth 3 km larg nga vendndodhja e sotme e qytetit të Korçës.
Letra e plotë është kjo:
“Qyshse qe pushtuar Korça, pazari ka qenë pranë kalasë. Mirëpo Koxha Mirahori prishi pazarin dhe hamamin, mori kazanin, dhe pazarin e shpërnguli në fshatin që qe pranë dhe pronë e tij. Duke qenë pranë kalasë, brenda në qytet dhe pranë xhamisë së Sulltan Mehmetit, tregu qe gjallëruar dhe pat marrë një pamje të hijshme. Mirpo tani që tregu u shpërngul nga vendi i mëparshëm, banorët që banonin rreth tij u shpërndanë, në xhami nuk kish kush të falej më, dhe të ardhurat nga taksa e pazarit u paksuan. Trimat e djalit të Mirahorit, Sefer beut, u bënin njerëzve në pazar zullume të mëdha. Për shkak të këtyre zullumeve, rençberët (zatatçinjtë) u larguan nga tregu. Banorët e kalasë dhe të qytetit në dimër nuk mund të shkonin në treg”. (Top Kapi nuzesinim Arsivi, dok 1631. Përkthyer nga Selami Pulaha)
Tashmë le të shohim me kujdes çdo fjalë të letër-ankesës:
“Qyshse qe pushtuar Korça, pazari ka qenë pranë kalasë…”
Kjo do të thotë se jeta e pazarit pranë kalasë ka nisur me pushtim turk, (qyshse qe pushtuar Korça), dhe jo më parë. Në vijim kjo e vërtetë do të bëhet edhe më e qartë.
Kur u pushtua Korça? Po i referohemi Ilia Ballaurit:
“Të dhënat historike dëshmojnë se Turqit nën komandën e Evrenos Pashës pushtuan krahinën e Devollit në vitin 1381 dhe katër vjet më vonë, më 1385, nisën një fushatë me 40 mijë ushtarë të komanduar prej Hajredin Pashës dhe pushtuan zonën e Korçës deri në afërsi të Beratit. Pra, Devolli dhe Korça ranë në duart e Perandorisë Osmane, thuajse një shekull më parë se të binte Kruja, e cila u pushtua më 1478, pasi rezistoi një vit e rrethuar”. (Ilia Ballauri, “Mbi kronologjinë dhe ushtarakët osmanë që pushtuan fillimisht Devollin dhe Korçën”)
Pra, pazari pranë kalasë zë fill që nga nga viti 1385, “qyshse qe pushtuar Korça” e në vijim. Edhe kalaja duhet të jetë ndërtuar në këtë kohë. Ajo ka vetëm 26 shtëpi, gjë që tregon se është në fillesat e saj.
Vijojmë më tej:
“…Mirëpo Koxha Mirahori prishi pazarin dhe hamamin…”, shkruhet në letër.
Veprimet e Mirahorit duken si të pabesueshme. Ai është një nga njerëzit më të pasur dhe më të pushtetshëm të Perandorisë, dhëndër i sulltan Mehmetit II, me prona të shumta në Shqipëri, Janinë e Stamboll, por përderisa prish pazarin pranë kalasë dhe hamamin, ai është krejt i kthjellët në atë çfarë po bën. Marrja e kazanit të hamamit është vetëm një pretekst. Qyteti që po ndërton që prej vitit 1486 do të jetë i madh, i bukur dhe konkurues për tregjet e Selanikut, Janinës dhe Stambollit. Qyteti i Korçës që në fillimet e veta kishte shkollë për vajza dhe djem, han, tavëhane, mencë, kuzhinë, depo, dyqane, furra buke etj.
Në vakëfnamenë e Mirahorit mes të tjerash thuhet:
“Vakëflënësi i lartpërmendur (Mirahori) vë si kusht që në këtë Imaret të gatuhet e të furnizohet çdo ditë dy herë me ushqim, në drekë e në darkë. Do të gatuhet çorbë gruri dhe orizi etj dhe do të hajë kushdo që të jetë i pranishëm në kohë të bukës, i vobektë, pasanik, i varfër, i huaj, udhëtar e banues, fëmijët e studentëve etj, kushdo qoftë, çka do që të hanë e kanë hallall dhe u bëftë mirë”. (S. Pulaha, “Dy dokumente mesjetare mbi Shqipërinë” f.285)
Pra, ekzistenca e mëtejshme e pazarit pranë kalasë së Korçës ishte bërë e panevojshme.
Në letër përmendet dhe hamami. Nga të dhënat historike rezulton se edhe hamami pranë kalasë u ndërtua nga sulltan Mehmeti I gjatë qëndrimit të tij në Korçë në vitin 1417. Kjo përforcon edhe një herë idenë se jo vetëm kalajadhe pazari, por edhe hamami u ndërtuan qyshse qe pushtuar Korça e në vijim
Vazhdojmë me detajet e letrës. Më poshtë thuhet:
“…mori kazanin, dhe pazarin e shpërnguli në fshatin që qe pranë dhe pronë e tij …”
Kjo tregon se prishja e pazarit dhe hamamit pranë kalasë ka ndodhur në fillimet e ndërtimit të qytetit të Korçës, përderisa Dizdari i kalasë, Subashi i Korçës, Muhtesibi, ushtarët dhe banorët,- Korçën që po ndërtohej në pronën e tij nga Mirahori,- e quajnë fshat dhe jo qytet. Gjithashtu deri në vitin 1505 nuk rezulton të jetë ndërtuar ndonjë hamam prej Mirahorit. Në vakëfnamenë e tij (1504-1505), thuhet:
“Përjashtohen, (kthimi në vakëf), faltoret, varrezat, kanalet e ujit, pasuritë e të tjerëve dhe rrugët. Krejt hamami i vetëm me ujësjellësin”. Hamami i vetëm bënte pjesë në pronat e Stambollit. (S. Pulaha, “Dy dokumente mesjetare mbi Shqipërinë” f. 281)
Kjo do të thotë se pas prishjes së pazarit dhe marrjes së kazanit, fshihej një qëllim shumë më i madh, – qyteti i Korçës
Letërshkruesit jepnin edhe arsyet e tyre pse nuk duhej prishur pazari pranë kalasë. Ata shpjegonin:
(Pazari) “duke qenë pranë kalasë, brenda qytetit dhe pranë xhamisë së sulltan Mehmetit, tregu qe gjallëruar dhe pat marrë një pamje të hijshme…”
Por për Mirahorin rëndësi kishte projekti i tij, ndërtimi i qytetit të Korçës, i cili u bë vërtet i famshëm. Prej rreshtave të mësipërm kuptojmë gjithashtu se pazari pranë kalasë, gjendej brenda qytetit, që do të thotë brenda Mborjes. Ky vendbanim (Mborja) në ato kohë konsiderohej si qytet. (Vendndodhjen e kalasë pranë Mborjes e pamë dhe më sipër te regjistrimi i vitit 1431-1432).
Ndërkaq, prej letër-ankesës marrim edhe një njoftim tjetër: Pranë pazarit ndodhet edhe xhamia e Sulltan Mehmetit I. Gjatë qëndrimit të tij në vitin 1417 në Korçë ishte ngrituar edhe xhamia në emër të tij. Të gjitha këto tregojnë se kalaja, pazari, hamami dhe xhamia ishin ndërtuar që nga viti 1385 e më pas.
Po ndalemi edhe në momentet e fundit të letrës, ku bëhet fjalë për ikjen e banorëve të kalasë:
‘Mirëpo tani që tregu u shpërngul nga vendi i mëparshëm, banorët që banonin rreth tij, u shpërndanë, Në xhami nuk kish kush të falej më dhe të ardhurat nga taksat e pazarit u paksuan…”
Nga sa më sipër, kuptohet se banorët e kalasë i përkasin bësimit mysliman. Me ikjen e tyre, në xhami nuk kish kush të falej. Ata e braktisën kalanë e tyre. Po ku shkuan vallë?
Sipas regjistrimit të vitit 1568-69, krahasuar me regjistrimin e vitit 1431-1432, Mborja nga 90 shtëpi që kishte patur tashmë numëronte 130; Peskëpia nga 71, ishte bërë me 75 shtëpi, kurse Korça nga 26, tashmë kishte 33 shtëpi. Kush ishin banorët e Korçës që u ndërtua nga Iljaz bej Mirahori? Nuk ka asnjë dyshim: ishin 26 familjet që braktisën pazarin pranë kalasë.
Ja edhe fjalët e fundit të letër-ankesës
“Banorët e kalasë dhe të qytetit në dimër nuk mund të shkonin në treg”.
Kjo tregon edhe një herë se pazari pranë kalasë ndodhej pranë Mborjes, 3 kilometra larg qytetit të sotëm të Korçës, gjë që vajtjen në pazar gjatë dimrit e bënte vërtetë të vështirë.
Por, pas braktisjes së kalasë, rençberët (zanatçinjtë) me të zënë vend në Pazarin e sapongritur të Korçës, u bënë mjeshtra dhe tregtarë të vertetë. Më pas qyteti do të kishte edhe hamamin e vet.Të gjithë ishin të lumtur. /tesheshi.com/
