Ngjarja në kalanë e Lezhës na rikujtoi edhe njëherë se sa e ideologjizuar është akoma historiografia jonë, e cila nuk gëzon atë që Eric Hobsbawm thotë mbi zhveshjen ideologjike të saj. Një histori e pazhveshur nga ideologjitë nuk është më histori, por një mekanizëm në funksion të pushtetit të radhës. Debati që mori shkas nga pllaka në kalanë e Lezhës nuk kishte të bënte fare me historinë, por më tepër me histerinë, të ushqyer pikërisht nga ideologjizimi komunist i saj. Karakteristikë e trajtimit ideologjik të historisë është pikërisht nxjerrja e saj nga konteksti.
Kështu pra, për ta rikuptuar atë le të futemi sadopak në kontekstin e asaj kohe, që të mund të kemi një këndvështrim ndryshe nga ai i historiografisë së trashëguar komuniste në lidhje me këtë epokë.
Duhet kujtuar se ajo çka përbënte një territor të banuar nga shqiptarët ishte një vend i cili, jo pak, por për rreth 15 shekuj para ardhjes së osmanëve, ka qenë i pushtuar në mënyrë kronologjike nga romakët, bizantinët, venedikasit, bullgarët e serbët. Pra, ky vend vjen nga një kulturë pushtimesh të njëpasnjëshme, pjesë e boshteve kryesore dominuese të kohëve të tyre. Prandaj është e rëndësishme që, kur flasim për periudhën e sundimit osman, të kemi parasysh se nuk bëhet fjalë për një vend në paqe e prosperitet, i cili papritmas iu nënshtrua egërsisë së pushtimit, por për një vend të cilit i duhej t’i bënte hesapet me disa pushtues brenda vendit, në territore të ndryshme. Ardhja e osmanëve në Shqipëri e zëvendësoi sistemin me shumë pushtues në të njëjtën kohë, siç ishin bizantët në jug e sllavët në veri, si dhe influencat e kishës ortodokse svetisaviane, me një sundim të vetëm me një sovran, duke futur një element të ri kulturor e fetar, i cili ndërtoi një njësi të vetme homogjene etnike, kulturore e administrative, të shqiptarëve.
Natyra e dominimit religjioz në Arbëri në periudhën historike që varionte mes shekullit të 11-të dhe 14-të ishte e atillë që kisha katolike latine i kishte shtrirë përpjekjet e veta drejt shqiptarëve të Kosovës e Maqedonisë, duke tentuar të krijonte një identitet religjioz i cili do të duhej të ndërtonte boshtin etnik e kulturor të këtij vendi, edhe pse gjysma tjetër ndodhej tashmë nën influencën e administratës së shtetit të Bizantit. Ky ekspansion i kishës latine në pjesën verilindore dhe lindore të Shqipërisë, duke u futur në qendra të mëdha, përfshirë edhe Prizrenin e Prishtinën, shkaktoi shqetësim në administratën e Bizantit dhe në kishën sllave, që panë se përpjekjet e kishës latine për ndërtimin e një identiteti të krishterë katolik shqiptar do të sillnin procesin e asimilimit të ortodoksisë në kishat dhe territoret përkatëse.
Për këtë arsye, kisha dhe administrata serbe, për të ruajtur ndikimet e veta në këto rajone, e shpallën si herezi çdo aktivitet kundra pushtetit serb e fesë pravosllave, dhe shpejtuan që në territoret shqipfolëse ta zëvendësonin gjuhën greke me atë sllave. Kështu, me anë të modifikimit të shkronjave greke, shpikën alfabetin cirilik. Të njëjtën metodologji ndoqën edhe me kishat katolike. Car Stefan Dushani deklaronte në ligjin nr. 6 të Kushtetutës së Perandorisë Serbe, apo në të ashtuquajturat Kodet e Dushanit: “Autoritetet fetare duhet të përpiqen që katolikët t’i kthejnë në fenë e vërtetë”; refuzimi i kësaj përpjekjeje do të dënohej me vdekje. Të njëjtin kontekst, në krah të kundërt, kishte edhe ligji nr. 8 i Dushanit, i cili dënonte me vdekje çdo prift katolik që do të përpiqej t’i latinizonte të krishterët. Po ashtu, edhe martesat mes katolikëve dhe pravosllavëve abrogoheshin nëse burri nuk konvertohej në fenë pravosllave.
Me vdekjen e Car Dushanit fillon edhe fundi i periudhës së asimilimit sistematik dhe të strukturuar serbo-sllav të shqiptarëve. Kjo ngjarje i dha udhë edhe organizimit fisnor mbi baza principatash, të cilat filluan në mënyrë të segmentuar të ushtronin kontroll mbi zona të caktuara në territoret shqiptare të ndara dhe të pavarura nga njëra-tjetra. Kështu, në këtë kohë afishohen si principata arbnore ato të Balshajve, Dukagjinëve, Topiajve, Jonimëve, Zgurajve, Kastriotëve, Gropajve, Muzakëve, Aranitëve, etj. Si pasojë e interesave të ngushta, të lidhura vetëm me principatat e tyre, kontradiktat mes principatave ishin të mëdha, sepse secila prej tyre kishte aleancat e veta me mbretëri fqinje. Për shkak të interesave, ato ishin të gatshme për çfarëdolloj bashkëpunimi me cilindo prej faktorëve të jashtëm, qofshin këta bizantë, venedikas, etj.
Këto principata i kishin stabilizuar administratat e veta, të cilat komunikonin në gjuhë të huaja. Administrata e Muzakajve komunikonte në gjuhën greke, Balshajt e mbanin komunikimin në gjuhën latine dhe sllave, Kastriotët në gjuhën latine dhe sllave, ndërsa fisnikët e Kosovës e kryenin komunikimin vetëm në gjuhën sllave-serbe. Ajo çka vërehet në këtë periudhë është shpërbërja e plotë e identitetit religjioz dhe etnik të shqiptarëve si pasojë e luftës mes kishave në hapësirën shqipfolëse. Kjo ndikoi ndjeshëm në fragmentarizimin e tërësisë territoriale të shqiptarëve.
Prania e muslimanëve të parë paraosmanë në territoret shqiptare
Prania e muslimanëve në tokat shqiptare është shumë më e hershme sesa ardhja e osmanëve. Vendi më i afërt musliman me trojet shqiptare ishte Sicilia. Faktet historike na tregojnë se Sicilia, e cila thirrej nga muslimanët si Al-Sikilia, qe tentuar të merrej që në kohën e kalifit Muavije ibn Ebu Sufjani, në mesin e shekullit të 7-të. Por kjo ngjau vetëm në vitin 827, kur Eufemios, komandanti bizantin i Sicilisë, i kërkoi Bin Ibrahimit, emirit të Tunizit, që të ndërhynte në Sicili. Pikërisht ky ishte viti i triumfit të komandantit Abag bin Uakili me ushtrinë e tij muslimane që vinte nga Spanja, që shënoi edhe fillimin e periudhës së artë të qytetërimit sicilian. Në shekullin e 11-të, normanët pushtuan Sicilinë, dhe është domethënës fakti se në saje të arritjeve të civilizimit musliman atje, ata krijuan një raport bashkëpunimi me muslimanët, i cili zgjati deri në shekullin e 12-të.
Shumë muslimanë të ditur u bënë pjesë e administratës normane, përfshirë edhe ushtrinë, e cila pati në gjirin e saj luftëtarë muslimanë. Si pasojë e fushatave normane në tokat shqiptare nën Bizantin në 1081-shin dhe gjatë shekullit të 12-të, pjesëtarë të shumtë muslimanë të kësaj ushtrie, arabë, berberë, sicilianë, u vendosën në trevat shqiptare së bashku me familjet e tyre. Kjo shihet në vendimet e peshkopit të Ohrit në vitin 1220, ku thuhet: “Grupet minoritare (fetare), duke përfshirë çifutët e muslimanët, duhet të kenë liri të kufizuar… Vendet e kultit të tyre nuk duhen toleruar jashtë vendbanimeve të tyre.” Ky vendim të lë të kuptosh se muslimanët në këto troje përbënin tashmë një komunitet minoritar.
Përveç kësaj, ardhjet e muslimanëve në trojet tona kanë qenë të organizuara edhe mbi baza të arsyeve të ndryshme, për faktin se ato ndodheshin në kryqëzimin e rrugëve tregtare, në një trajektore më të shkurtër për t’i lidhur tregjet aziatike e perse me pjesën perëndimore të kontinentit evropian. Ajo çka duhet sjellë në vëmendje, në ndryshim nga teza e gabuar se Islami erdhi në Shqipëri nga Lindja, është dhe fakti se qytetërimi islam dhe muslimanët e parë erdhën në Ballkan dhe në trojet tona nëpërmjet Andaluzisë e Sicilisë muslimane, pra, nga Perëndimi.
Kur historiografia jonë i referohet pushtimit osman të Shqipërisë, nuk kujdeset aspak që të bazohet mbi faktologjinë, por e paraqet realitetin tonë jashtë kontekstit historik. Kjo qasje e historiografisë sonë nuk përmend një fakt të rëndësishëm, i cili ka të bëjë me identitetin e shqiptarëve. Presioni asimilues i Kishës dhe i Kodit të Car Dushanit po e zhdukte identitetin etnik shqiptar, duke e transformuar atë në serbo-sllav. Po ashtu, identiteti i shqiptarëve të Arbanonit (Shqipërisë) nën sundimin feudal të principatave shqiptare ishte i fragmentarizuar, sepse gjuha dhe feja e principatave ndryshonin nga njëra-tjetra.
Konfliktet e principatave shqiptare dhe të krerëve të tyre për ruajtjen e sundimit kishin bërë që uniteti dhe konsensusi i përbashkët për të ndërtuar një njësi administrative siç ishte shteti të qe i pamundur. Prandaj, kur bëhet fjalë për ardhjen e osmanëve në trojet tona, së pari duhet sqaruar realiteti në të cilin gjendej identiteti i shqiptarit. Me një përçarje të tillë, pa një strukturë të organizuar shtetërore, pa mbrojtje të unifikuar, si dhe pa një kulturë të organizimit të vendit, si pasojë e pushtimeve shekullore, Arbanoni ishte në pritje të shpëtimtarit të radhës, i cili do të përbënte nga njëra anë elementin homogjenizues, por edhe do të duhej të mbronte identitetin shqiptar nga presioni asimilues etno-kulturor që vinte nga të gjitha anët.
Prania e parë e osmanëve në trojet tona shënohet në vitin 1385, në një ngjarje “të harruar” historike, të cilën rrallë e ndeshim në botimet e kësaj natyre për këtë periudhë. Sipas Stavro Skëndit, në “Religion in Albania during the Ottoman Rule”, New York 1980, ekspeditat ushtarake osmane u ftuan në vitin 1385 nga feudali shqiptar Karl Topia që të vinin në trojet tona për ta ndihmuar atë, sepse, nga njëra anë, ai u trembej synimeve të Venedikut për t’i shtënë në dorë zotërimet e tij, dhe, nga ana tjetër, kërkonte të mbrohej nga presioni i vazhdueshëm i Balshajve, të serbizuar tashmë nën ortodoksi. Në këtë kontekst, dhe në dritën historike të ngjarjeve, feudalët shqiptarë ishin të gatshëm që, për hir të ruajtjes së identitetit të sapondërtuar pas mbarimit të gjenocidit të Car Dushanit, të bashkëpunonin me osmanët për ruajtjen e integritetin territorial.
Ndërsa interesi i osmanëve ishte përtej Adriatikut, ata synonin Romën, dhe më pas Venedikun. Kështu që ardhja në Shqipëri me ftesë të principatës së Karl Topisë u shkonte për shtat për të ndërtuar një bazament infrastrukturor në Ballkan, i cili do të lehtësonte zgjerimin; dhe për këtë u duhej të ndiqnin një politikë të një pranie joagresive ndaj shqiptarëve. Pyetja thelbësore që lind për të gjithë studiuesit e historisë është kjo: A kishte një marrëveshje politiko-ushtarake mes osmanëve dhe principatës së Karl Topisë, ku njëra palë do të përfitonte mbrojtje nga një superfuqi dhe pala tjetër do të kishte lehtësira gjeostrategjike? Me gjuhën e sotme, a konsiderohet nacionalist akti i Karl Topisë?
Dobësimi dhe degradimi i klerit të krishterë
Kur bëhet fjalë për religjionin, qasja duhet të jetë e një këndvështrimi tjetër, sepse, nëse politika apo çështjet e administrimit publik lidhen me procesin e përkuptimësisë, apo, thënë ndryshe, kanë të bëjnë me mënyrën e të logjikuarit, religjioni është i lidhur pazgjidhshmërisht me zemrën. Ndaj dhe kur analizohen lëvizjet e popullsive, apo konvertimet nga njëri religjion tek tjetri, duhet kuptuar së pari dimensioni shpirtëror që çon në vendimmarrje të tilla. Fakti që pas ardhjes së osmanëve në trojet shqiptare, nga shekulli i 14-të e deri në shekullin e 17-të, pra, për pothuajse tre shekuj, territori shqiptar dominohej nga popullsia e krishterë, tregon se zhvendosja e popullsisë nga bazamenti religjioz i krishterë drejt atij islam ka qenë e ngadaltë dhe e peshuar.
Një ndër faktorët i cili ka ndikuar në, le të themi, simpatizimin nga masat popullore të fesë së re, të ardhur me osmanët, ka qenë edhe keqadministrimi i situatës nga kleri i krishterë, por edhe mungesa e personelit dhe e infrastrukturës së tij. Kanë qenë të shumta rastet kur personeli i klerikëve të krishterë ose ishte rrallë i pranishëm, ose nuk vinte fare. Don Marco Crisio, i dërguar nga Vatikani për të hartuar relacionin mbi gjendjen e famullive në Shqipëri nga mesi i shekullit të 17-të, thotë: “Famullitë vetëm një herë kanë mundur ta shohin fytyrën e Ipeshkvit gjatë tridhjetë vjetëve, ndërsa atje kanë banuar rreth 6000 të krishterë. Madje kishte famulli në të cilat për 40 vjet nuk ishte parë asnjë prift.”
Këtë e pohon edhe Pjetër Mazreku, i cili në relacionet e veta shprehet: “Nga mungesa e meshtarëve janë bërë muslimanë popujt e 45 famullive e më shumë.” Ndërsa Frat Kerubini e shikon shkakun e islamizimit të popullsisë së Gjakovës në vitin 1638 te fakti se për vite me radhë nuk kishte pasur priftërinj, prandaj i propozon Propagandës Fide në Romë që të dërgojnë atje një shqiptar, Andrea Bogdanin. Kriza e predikuesve të cilët flisnin gjuhën shqipe në famullitë apo në kisha e kishte bërë situatën alarmante. Në mungesë të predikimit fetar në gjuhën amtare, kjo do ta çonte popullsinë drejt alternativave të tjera. Në mesin e shekullit të 17-të, kleriku shqiptar Gjergj Bardhi shprehet: “Në Shkup, Karadakun e Shkupit, Novobërdë, Janjevë, Prizren, Gjakovë, Kratovë, flitet shqip, prandaj është e arsyeshme pse shqiptarët kërkojnë që priftërinjtë t’i kenë shqiptarë dhe t’u dilet në ndihmë atyre, ndryshe, do të kalojnë në fenë islame ose atë skizmatike.”
Ndërsa në një episod të sjellë nga Lucy Granett në botimin e saj të 1897-ës për gratë hebreje dhe muslimane, e për folklorin e tyre, tregohet se në një zonë të Shkodrës, në shekullin e 17-të, ku popullsia ishte e krishterë, pati një konflikt mes priftërinjve të krishterë dhe popullatës, prandaj ata (banorët) u futën një ditë kolektivisht në kishë dhe deklaruan se nëse priftërinjtë nuk i plotësonin kërkesat e tyre, të gjithë së bashku do ta braktisnin Krishterimin dhe do ta përqafonin fenë e muslimanëve. Priftërinjtë nuk e pranuan ultimatumin e banorëve. Atëherë ata të gjithë shkuan së bashku tek xhamia më e afërt dhe u kthyen në muslimanë. Eshtë i njëjti Don Crisio i cili në relacionet e veta pohon se: “Brenda në të gjithë Shqipërinë nuk kishte asnjë shkollë të krishterë. Edhe vetë priftërinjtë nuk dinin mirë të shkruanin e të lexonin.”
Këto copëza të realitetit, të cilat na përcillen nga relatorë të Vatikanit apo nga studiues të krishterë, tregojnë se sa problematike kishte qenë situata, e se ata do të duhej të relatonin edhe në kundërshtim të interesave të tyre. E gjitha kjo, veç realitetit kompleks në terren, ndoshta me doza edhe më të mëdha nga ç’raportohej, ka krijuar një atmosferë e cila fillon së pari me indiferentizmin ndaj besimit, dhe më pas përcillet me konvertimin në fe tjetër. Kështu që një ndër faktorët e ndërtimit të identitetit të ri të shqiptarëve dhe të braktisjes së identitetit të vjetër ishte edhe mospërmbushja nga ana e klerit e nevojave të shqiptarëve për ushqim shpirtëror.
Gënjeshtra historike mbi dhunën dhe presionin konvertues osman
Procesi i krijimit të identitetit të ri musliman të shqiptarëve ka zgjatur në kohë. Ai është i ndërlikuar, përtej thjeshtësisë së raportimeve të historianëve shqiptarë, apo edhe të huaj. Transformimet shpirtërore të një kombi duan kohën e tyre dhe përmbushjen e disa rrethanave historike që do t’i bënin të mundura ato. Përshkrimi i thatë dhe i cekët i ardhjes së osmanëve në Shqipëri dhe i formimit të identitetit musliman shqiptar karakterizohet nga mungesa e elementit themelor në procese të tilla, siç është elementi shpirtëror. Konvertimi i shqiptarëve në identitetin musliman ka ndjekur një rrugë disashekullore pas pranisë së osmanëve në trojet tona, çka lë të kuptohet se teza e përdorimit të dhunës fetare është e pabazë.
Kësaj i kundërvihet Tomas Arnold-i në përgjigje të kronikave të Farlatit, i cili konvertimin në identitetin e ri musliman e shihte të lidhur me dhunën dhe me format e tjera të presionit ekonomik. Arnold shprehet: “Eshtë e mjerueshme ajo që autorë të ndryshëm flasin që shqiptarët janë detyruar të ndërrojnë fenë me presione të dhunës e haraçeve të paligjshme. Për këtë shpesh përdorin shprehje të përsëritura (tautologjike). Këta autorë nuk japin të dhëna se a janë të argumentuara akuzat e tyre apo jo.”
Prandaj përhapja e Islamit në trojet tona gjeti fillimisht mbështetje më të madhe në qytetet kryesore. Osmanët ruanin një politikë joarmiqësore me popullsinë e pakonvertuar. Këtë e vërteton relacioni i Andrea Bogdanit, i gushtit të vitit 1670, dërguar Kongregacionit, në të cilin thuhet:“Katolikët më shumë vuajnë nga skizmatikët sesa nga vetë turqit.” Të njëjtën gjë thotë edhe Aristidh Kola në veprën e tij, “Arvanitët”, të vitit 1985, ku pohon se nuk ka ekzistuar absolutisht asnjë rast kthim feje me dhunë nga ana e osmanëve.
Historiani serb Vladislav Skariç thotë për shqiptarët: “Kalimi në fenë islame nuk ka qenë i shpejtë. Osmanët qenë tolerantë në pikëpamjen fetare dhe rrallë i kanë detyruar të krishterët për të kaluar në fenë islame. Të krishterët e kanë ndërruar fenë vullnetarisht.” Koloneli anglez Link shkruan në veprën e tij, “Udhëtim nëpër Shqipëri”, të vitit 1804: “Shqiptarët bëheshin muslimanë sepse kjo fe pajtohej me natyrën e tyre dhe nuk toleronte përuljen, martirizimin, servilizmin dhe ofendimin.” Osmanët nuk ishin turq; ata ishin siç thotë Gibbon-i: “Nuk janë turqit ata që kanë pushtuar tokat evropiane. Një kombësi e re, e përbërë nga elementë turq dhe nga mjaft përfaqësues të popujve të krishterë, ka bërë të mundur krijimin e perandorisë së pafundme osmane.”
Teza tjetër e hartuar nga historiografia jonë, e cila për çudi ka ngjashmëri në trajtimin e realitetit osman të shqiptarëve me tezat serbo-greke të cilat flasin për këtë periudhë, pasurohet me një tjetër element të dhunës dhe presionit konvertues të osmanëve, të cilët, sipas avokatëve të kësaj pikëpamjeje, përdornin presionin ekonomik, përmes taksash të papërballueshme, për t’i kthyer shqiptarët në fenë islame. I parë me një vështrim të shpejtë, një argumentim i tillë duket pak i lehtë, për faktin se kjo bie ndesh me atë se osmanët i islamizuan me forcë shqiptarët, për arsye se, nëse këto taksa do të ishin të larta, atëherë në interes të shtetit osman do të ishte shtimi sa më shumë i dhimive apo mileteve (statusi i të krishterëve nën shtetin osman) të tjera përveç muslimanëve, në mënyrë që të vilnin sa më shumë taksa.
Përse do të duhej që Porta e Lartë t’i islamizonte me çdo kusht popullsitë? Për t’u shpëtuar taksave dhe për të pasur të ardhura më të vogla ekonomike? Në fakt, e kundërta është e vërtetë; një pjesëtar i pakicave religjioze në shtetin osman e paguante taksën e qytetarit si çdo taksapagues i sotëm ndaj shtetit, dhe në këmbim merrte shërbime dhe mbrojtje juridike nga shteti osman.
Ndërsa muslimanët, përveç taksës së shtetit, paguanin edhe taksën hyjnore, apo zekatin, (i cili nuk i paguhej shtetit, por u jepej të varfërve prej vetë individëve) që është 2.5% e pasurisë vjetore. Jani Kicikis e përshkruan kështu të ashtuquajturën dhunë taksash turke: “Propaganda ideologjike turke në masat fshatare të krishtera shoqërohej nga heqja e punës angari, nga lehtësimi i taksave, falë një sistemi tatimor më të evoluar, dhe nga dhënia në rregull e sistemit fiskal dhe e centralizimit osman, që i doli për zot rënies së pushtetit qendror bizantin”. Jo vetëm kaq, por administrata osmane kujdesej që të krishterët t’i paguanin taksat në institucionet e tyre të kultit. Këtë e vërteton një ferman i Sulltanit, i vitit 1681, i nxjerrë nga sixhilet e Beratit, ku kërkohet që taksat e të krishterëve ortodoksë të Vlorës, Beratit, Ohrit, etj., të kalojnë për llogari të Patriarkanës.
Osmanët ishin ata që filluan ndërtimin e qyteteve të reja, fuqizuan portet dhe rrugët tregtare, e kaluan tregtinë nga formati primitiv rastësor dhe artizanal në njësi prodhimi të produkteve të metaleve, blegtorisë, bujqësisë, ushtrisë, etj. Pra, në kundërshtim të tezës e cila i akuzon osmanët për bastisje të vendit dhe plaçkitje, realiteti i ndërtimeve të Beratit, Gjirokastrës, të cilat janë të ndërtuara në stilin osman, themelimi i Tiranës e i Korçës, fuqizimi i Elbasanit si nyje e rëndësishme tregtare, zgjerimi i porteve të Durrësit e Vlorës, dhe i portit të vogël të Bunës në Shkodër për tregti me Venedikun, flasin për një fuqi dhe stabilitet gjeopolitik e ekonomik si asnjëherë tjetër të trojeve shqiptare. Sanxhaqet dhe qendrat e tyre u bënë pika reference ballkanike në çdo lëmi të jetës, përfshirë dhe kulturën e letërsinë. Për këtë arsye, duhet pastruar ndërgjegjja kombëtare nga mitet e rreme dhe nga falsifikimet dashakeqe. /tesheshi.com/
