Ç’është një emër? Në rastin Pedro Paramo nuk është vetëm një botë. Është të paktën më shumë, sepse nëse në njërën e njohim, në tjetrën duhet ta kërkojmë. Juan Rulfo ka kohën e tij, marrëdhënien e tij me botën. Nuk tenton as të bëjë heronj e as t’i zhdukë ata. Përmes të zakonshmes, gati asaj të padukshmes deri në harresë, vjen madhështorja, ajo që të ngulitet si një gozhdë në tabelën e mendimeve, për të të mbajtur varur shpresat se do e kuptosh këtë botë. Teksa i sheh të bashkuara, të dukshmen dhe të padukshmen, nuk të mbetet veçse t’i mbështetesh fuqisë së meditimit. Të trokasësh pa fund atje ku nuk sheh, me bindjen se po të shohin. Siç duhet të ndodhë me njeriun që kërkon e kërkon, për të mos u dorëzuar kurrë.
“Ky fshat është përplot me jehona. Sikur ato të qenkëshin të mbyllura në llagëme muresh apo poshtë gurëve. Kur ecën, ndien se dikush shkel pas hapave të tua. Dëgjon fëshfërima. Gërvima. Të qeshura. Ca të qeshura shumë të moçme, sikur janë lodhur së qeshuri. Ca zëra të harxhuar nga përdorimi. Ja, gjëra të tilla dëgjon…”. (“Pedro Paramo”, Juan Rulfo, f. 53).
Kolama, vendi ku ndodhin ngjarjet, nuk është fshat. Është bota që vjen e do të vijojë. Është gjithë hija e së shkuarës që ka syzet e duhura për të parë të ardhmen. Është fshati i mendjes sonë, ku jemi mes kujtesës, mes asaj që na e kanë thënë e si na e kanë thënë, dhe nxitimit tonë për të ndërtuar një version të ri të asaj që shohim e që kemi parë. Sepse mendja jonë kërkon aleat.
Aty murmurima është furtunë, ndërsa furtuna është një petal trëndafili. I gjalli me të vdekurin bëjnë shpesh të njëjtin udhëtim. Kali që i nis për diku, mund të mos i kthejë sërish aty ku u nisën. Por ata vijnë mbi kurrizin e imagjinatës, me vrapin dhe kohën e vet. Duket sikur toka pikërisht në fshatin e Pedro Paramos nuk ka fuqinë e zakonshme të rrotullimit, sepse aty është “fshati tjetër me kohën e vet”, që mundet ta ndalë ose edhe ta lërë ta rrotullojë.
“Eshtë fillim mëngjesi dhe dita duket sikur po vjen me zor. Toka mezi xhiron, sikur t’i jenë ndryshkur menteshat; dridhet e shkreta tokë, për t’u larguar nga terri i saj”. (“Pedro Paramo”, Juan Rulfo, f. 117)
Po cila është forca për të ç’ndryshkur “menteshat e botës” që ta bëjë të rrotullohet me kohën e vet? Mendja duhet t’i bashkëngjitet veç dashurisë apo mahnitjes me të. Duhet të kërkojë të jetë aty ose të nisë të dojë përmes tyre dhe si ata, që koha të nisë të ecë. Sepse pa kuptuar këtë çelës atje koha ndalet, merr rrjedhë tjetër, udhëton me kalë tjetër, e të vonon mbërritjen drejt botës së kuptimit. Ky është guximi i Rulfos. E pasi mbaron Pedro Paramon, ndoshta edhe pa i besuar shumë Rulfos se e ka plandosur heroin e tij në krahët e Damiana Cisneros “sikur të kish qenë një pirg me gur” (“Pedro Paramo”, Juan Rulfo, f. 132) atëherë nis e sheh sërish fjalët e Jorge Luis Borgesit dhe Gabriel Garsia Markezit për këtë prozë mahnitëse. I pari pranon magjinë e madhe të Rulfos të cilën veçse mund ta admirosh, ndërsa Markezi, që i preku të gjitha çmimet në të gjallë, pohon se nuk do kish dashur të shkruante roman tjetër përveç “Pedro Paramos”. Në këtë not leximesh Paramo të mbetet gjatë në mendje me kohën e vet, me të qenurit “andej” dhe “këtej”, e duke i kapërcyer shtigjet kohore e shpirtërore a thua se thjesht po shijon një gotë uji ashtu pa u nxituar, megjithëse etja na klith të gjithëve që ta mbarojmë një çast e më parë. Një prozë që duket sikur nis forcën e madhe kur Paramo “rrëzohet”. Ai avull i ngritur nga vlimi shpirtëror që ndodh pas çdo germe, të qepur ashtu sipas formës që duam t’i japim shpesh shpirtërores brenda nesh jo vetëm me imagjinatë.
“Tridhjetë vjet prita që të kthehesh Suzana. Doja të kisha gjithçka. Jo vetëm diçka, por gjithçka që mund të arrihet, në mënyrë që të mos na mbetet asnjë dëshirë pa plotësuar, sidomos dëshira për të të pasur ty, vetëm ty, dëshira për ty”. (“Pedro Paramo”, Juan Rulfo, f. 91)
