Ambiciet bërthamore të ish-liderit të ndjerë libian, Muammar Gaddaf, kanë qenë prej kohësh subjekt i polemikave globale, duke ndërthurur interesat gjeopolitike dhe frikën e përhapjes bërthamore.
Midis ambicies së shfrenuar dhe sfidave të bllokadës ndërkombëtare, u ngrit një pyetje kyçe që ishte pritur për gati pesë dekada: a ishte Gaddafi afër ndërtimit të një bombe bërthamore?
Të folurit për bombën bërthamore në mënyrë të pashmangshme na detyron të thellohemi në ngjarjet historike dhe të kthehemi në vitin 1963, kur Libia u bashkua me Agjencinë Ndërkombëtare të Energjisë Atomike (IAEA). Sipas inxhinierit bërthamor dhe ekspertit bërthamor Abdul Hakim al-Tawil, pranimi i Libisë në IAEA përkoi me zbulimin francez të uraniumit në malet Tibesti të Çadit.
Zbulimi i uraniumit, sipas Al-Tawil, zgjoi oreksin dhe pakënaqësinë e Gaddafit, pasi ai vuri re praninë e uraniumit në afërsi të tij rreth një vit pasi mori pushtetin. Kjo e shtyu atë të themelonte Qendrën e Kërkimeve Industriale në lindje të kryeqytetit, Tripoli, pas së cilës, pak më vonë, u krijua autoriteti i parë bërthamor libian.
Qëllimi i kësaj qendre, që nga fillimi i saj, ishte të zhvillonte hartën gjeologjike më të përditësuar të disponueshme në atë kohë, shpjegon Al-Tawil për Al Jazeera-s, e cila u publikua një vit pasi Libia u bë anëtare e IAEA, e cila hodhi një bazë të fortë për kërkimin e uraniumit në çdo vend.
Eksperti libian tërhoqi vëmendjen për përpjekjet e Gaddafit dhe interesin e tij të madh për aneksimin e brezit çcadian Aouzou në Libi me mjete ushtarake. Studimet dhe kërkimet e kryera nga Programi i Kombeve të Bashkuara për Zhvillim (UNDP) dhe IAEA në vitet 1970 identifikuan më shumë se 10 vende të mundshme brenda vargmalit malor Tibesti në Çad, në kufirin jugor të Libisë, duke rritur mundësinë që uraniumi të ishte gjithashtu i pranishëm në pjesën veriore e vendit, brenda kufijve të Libisë.
Kur përpjekjet e Gaddafit për të kapur rripin e Çadit dështuan, ai u përpoq të zbatonte “Planin B”, thotë Al-Tawil. Ai bleu fshehurazi uranium në një formë të njohur si “tortë e verdhë” nga Nigeri për të prodhuar armët e tij bërthamore, por ai nuk e kuptoi se materiali kërkonte përpunim intensiv kimik dhe bërthamor, si dhe pajisje që nuk janë të disponueshme në Libi as sot.
“Fuqia bërthamore libiane për Palestinën”
Pasi u rrit mundësia që Libia të zotëronte materiale radioaktive, Gaddafi përshpejtoi zhvillimin e programit bërthamor, duke vënë në dispozicion të gjitha burimet e nevojshme. Dr. Ali Mur, themelues dhe ish-drejtor i Departamentit të Energjisë Bërthamore në Jordani dhe i diplomuar në Fakultetin e Shkencave Teknike në Universitetin e Tripolit në Libi, thotë se Gaddafi i kushtoi vëmendje të madhe çështjes së energjisë bërthamore, duke investuar shumë para dhe përpjekje për suksesin e programit të tij bërthamor.
Sipas një eksperti jordanez, Gaddafi rekrutoi inxhinierë nga fusha të ndryshme përkatëse dhe i dërgoi në programe studimi. Inxhinieri Mur u zgjodh ndër të parët që u diplomua në atë që atëherë ishte Universiteti Al-Fateh, i njohur tani si Universiteti i Tripolit. Ai u punësua së bashku me shtatë inxhinierë, katër prej të cilëve ishin palestinezë (dy nga Gaza dhe dy nga Bregu Perëndimor).
Për shkak të ndjeshmërisë së specializimit, Shtetet e Bashkuara, Britania e Madhe, Franca, Belgjika dhe India refuzuan t’u jepnin arsim, ndërsa Pakistani i pranoi. Pasi u pritën, një anëtar i Këshillit të Komandës Revolucionare, Majori Umar Muhayshi, iu drejtua Ali Mur, duke thënë se “programi bërthamor libian është i destinuar për Palestinën”.
Çfarë marrëdhëniesh kishte Gadafi me Pakistanin?
Synimet e Gadafit dhe përpjekjet e tij të vazhdueshme për të marrë armë bërthamore u konfirmuan nga Dr. Abdul Aziz Ghania, një studiues në qendrën AFROSAI dhe një nga figurat kryesore mediatike të regjimit të mëparshëm. Ai i tha Al Jazeera-s se Gaddafi dëshironte të zhvillonte një program bërthamor bazuar në vizionin e tij për domosdoshmërinë e forcimit të fuqisë së botës islame përballë kërcënimit izraelit.
Dr. Ghania beson se Pakistani e ndihmoi Gaddafin në përpjekjet e tij pasi mori, siç e përshkroi ai, një mbështetje të madhe financiare, e cila forcoi më tej marrëdhëniet me “babain e bombës bërthamore pakistaneze”, Abdul Qadeer Khan, i cili u përpoq fshehurazi ta ndihmonte Gaddafin dhe ta furnizonte atë me armë bërthamore.
Megjithatë, presionet ndërkombëtare e penguan këtë. Gaddafi nuk kishte zgjidhje tjetër veçse të hiqte dorë nga ëndrra e tij bërthamore në këmbim të riintegrimit të Libisë në komunitetin ndërkombëtar.
Objektivat ushtarake
Studiuesi jordanez Ali Mur zbuloi për Al Jazeera-n se një delegacion i rangut të lartë libian, i udhëhequr nga ministri i atëhershëm i Mbrojtjes Abu Bakr Yunis Jabra, vizitoi zyrtarisht Pakistanin për t’u takuar me studentët e dërguar nga Libia për arsimim pasi ata arritën rezultate të shkëlqyera akademike në vend në dy semestrat e parë.
Studentët mësuan se kishte pasur mosmarrëveshje mes qeverisë pakistaneze dhe libiane për kërkesën e Libisë që studentët të transferoheshin nga specializimet paqësore në ato ushtarake, të cilën qeveria pakistaneze e kishte refuzuar. Studentëve iu dha zgjedhja për të vazhduar arsimin e tyre siç ishte planifikuar ose për t’u kthyer në Libi dhe ata zgjodhën të qëndronin dhe të vazhdonin studimet e tyre, tha Mur.
Pas përfundimit të të gjitha detyrimeve akademike, Mur dhe kolegët e tij u kthyen në Libi për të krijuar Qendrën e Kërkimeve Bërthamore Tajoura (TNRC), sipas një marrëveshjeje të bërë midis Gaddafit dhe Bashkimit Sovjetik. Marrëveshja parashikonte krijimin e një qendre bërthamore që do të përfshinte një reaktor bërthamor të shkrirjes 10 megavat, një reaktor bërthamor me hidrogjen (tokamak), një seri qelizash të nxehta, laboratorë për testime fizike dhe kimike, masa për mbrojtjen nga rrezatimi dhe laboratorë biologjikë. Këto projekte, të cilat tërhoqën qindra profesorë dhe studiues të shkëlqyer, u realizuan në përputhje me standardet ndërkombëtare.
Vite më vonë, eksperti jordanez Dr. Ali Mur u kthye në Jordani për të krijuar një program të ngjashëm bërthamor, të frymëzuar nga ai në Libi. Ai vëren se ambiciet e Gaddafit shkuan përtej qëllimeve paqësore dhe se fokusi i tij ishte në dimensionin ushtarak. Ai po bënte gjithçka që mundi për të marrë armë bërthamore, por në një mënyrë të shpejtë, tha Mur.
Heqja dorë
Al-Tawil shpjegoi se Gaddafi, megjithë vrullin e madh që i dha projektit bërthamor të Libisë, e braktisi planin në dhjetor 2003, në të njëjtën kohë me embargon dhjetëvjeçare ekonomike dhe teknologjike të vendosur nga Shtetet e Bashkuara ndaj Libisë pas rrëzimit të avionit në Lockerbie në 1988.
Kjo embargo çoi në një pengesë teknike afatgjatë negative që ngadalësoi jo vetëm zhvillimin e kërkimit bërthamor, por edhe zhvillimin e përgjithshëm shkencor dhe ekonomik të Libisë. Një studim i kryer nga ekspertët e Qendrës për Kërkime Bërthamore në vitin 1993, gjatë dekadës së parë të bllokadës, nxori në pah problemet dhe sfidat me të cilat përballen kërkimi i materialeve bërthamore për shkak të mungesës së pajisjeve, pjesëve të këmbimit, punëtorive të mirëmbajtjes, laboratorëve të pamjaftueshëm, si dhe mungesës së pajisjeve për studimin e mostrave të uraniumit radioaktiv që po zbulonin. Ata u privuan gjithashtu nga kompjuterët e nevojshëm për analizimin e rezultateve dhe krijimin e hartave (kontureve) botërore.
Të gjitha këto sfida dekurajuan, madje penguan, të gjitha përpjekjet për të ofruar studime të përditësuara mbi sasitë e uraniumit që mund të nxirrej ekonomikisht.
Prandaj, Libisë iu privuan projektet e lidhura me uraniumin, ndërsa Egjipti dhe Emiratet e Bashkuara Arabe morën atë që u nevojiteshin termocentraleve të tyre bërthamore, thotë Al-Tawil. Ai shton se Perëndimi nuk do t’ju lejojë të merrni teknologji bërthamore përveçse në dy kushte, që janë:
Nënshkrimi i Traktatit për Mospërhapjen e Armëve Bërthamore;
Pranimi i vizitave nga inspektorët e IAEA-s çdo gjashtë muaj, qoftë edhe paparalajmëruar, gjë që nuk i përshtatej Gadafit.
Dimensionet ligjore
Dr. Hadi Shalouf, profesor i së drejtës penale ndërkombëtare dhe anëtar i Gjykatës Penale Ndërkombëtare, thotë se vendet e mëdha nuk kanë të drejtë të vendosin ndalimin e përdorimit të pajisjeve për pasurimin e uraniumit në disa vende, përderisa ky përdorim është ekskluzivisht paqësor.
Ai vuri në dukje se ekziston një kontradiktë në neutralitetin e IAEA-s, e cila kërkon që anëtarët e saj të nënshkruajnë Traktatin për Mospërhapjen e Armëve Bërthamore, duke injoruar në të njëjtën kohë vendet “si Izraeli” që nuk e kanë nënshkruar këtë traktat, pavarësisht nga aftësitë e tyre të mëdha bërthamore. Kjo ngre pyetje në lidhje me kriteret që përdor IAEA në zbatimin e ligjit ndërkombëtar.
Në fund të fundit, eksperti jordanez Ali Mur arrin në përfundimin se Libia ka ende parakushtet kryesore për ringjalljen e programit të saj bërthamor, duke pasur parasysh se ajo zotëron infrastrukturën, laboratorët dhe universitetet. Ajo që ka nevojë është një proces rinovimi dhe rindërtimi në përputhje me një plan shkencor të bazuar në aftësitë reale të këtyre strukturave.
Sipas Mur, këtë herë fokusi duhet të jetë në kërkimin e aplikuar dhe aplikimet paqësore, domethënë në përdorimin e butë të energjisë bërthamore në mjekësi, farmaci, bujqësi dhe industri, si dhe në zbulimin e burimeve ujore dhe eksplorimin e mineraleve dhe burimeve natyrore. Nëse do të ishte i suksesshëm, do të sillte të ardhura të mëdha dhe vlerë të shtuar që nuk mund të arrihet në asnjë mënyrë tjetër, gjë që mund të çojë në përparim të shpejtë në këto fusha dhe në kohë rekord krahasuar me sektorët e tjerë. /tesheshi.com/
