Pas homazheve në Bibliotekën Kombëtare trupi i Robert Elsie i veshur me kostum popullor të zonës së Veriut të Shqipërisë do të varroset në mes të Alpeve, në fshatin Theth.
I lindur në Kanada dhe i shkolluar në Gjermani, Elsie ishte një ndër ata të huajt që e donte me shpirt vendin tonë dhe na ka lënë pas një trashëgimi të madhe mbi gjuhën shqipe dhe historinë e Shqipërisë.
Në faqen e tij të internetit të ndërtuar vitet e fundit dhe të menaxhuar prej tij deri sa vdiq papritur para disa ditësh, Elsie ka publikuar foto dhe studime mbi shqipen dhe Shqipërinë, por pjesa më e rëndësishme që ai i lë trashëgim studiuesve të rinj të shqipes janë regjistrimet audio të të folurës së shqipes në të gjitha trevat shqiptare brenda dhe jashtë vendit, madje që nga shqiptarët Turqisë dhe deri tek arbëreshët e Italisë.
Konkretisht, ai ka arritur të ndërtojë një hartë me të gjithë audiot e mbledhura për të ruajtur të folurën e gjuhës shqipe në; Shqipëri (disa treva) Kosovë, Maqedoni, Mal të Zi, Kroaci, Itali, Greqi, Bullgari, Turqi dhe Ukrainë.
Mjafton të klikosh në një pikë të hartës së gjuhës shqipe të shpërndarë pothuajse në gjithë botën dhe çdokush ka mundësi të dëgjojë inçizime zanore të shqipes nga rajonet e ndryshme të botës shqipfolëse.
“Ndonëse të folmet e shqipes janë përgjithësisht të kuptueshme për dëgjuesin i cili ka një vesh të stërvitur, ndryshime rajonale janë tepër të dukshme, dhe tepër interesante. Këtu mund të dëgjoni njerëz që flasin forma më të ndryshme të shqipes. Disa folës janë zotërues të mirë të dialektit të tyre, kurse të tjerë u zgjodhën rastësisht për të krijuar një ide se si flitet shqipja bashkëkohore në rajonet e ndryshme”- shkruan Elsie në prezantimin e këtij projekti.
Duke treguar për realizimin e projektit dhe duke falenderuar njerëzit e thjeshtë që e kanë ndihmuar në këtë rrugëtim, albanologu shkruan se “ndër ata janë shumë bujq dhe çobanë shqiptarë të cilët u habitën, madje u hutuan kur u ballafaquan me një të huaj, i cili u doli përpara dhe donte, pa arsye të kuptueshme, të kapte dhe të inçizonte gjuhën e tyre.Shpresoj se kjo përmbledhje inçizimesh do të jetë në dobi jo vetëm të dialektologëve por edhe të gjithë njerëzve në botë që interesohen për gjuhën shqipe”.
Ndarja e dialekteve të shqipes
Në një përmbledhje të shkurtër Elsie sjell një ndarje të dialegteve dhe nëndialekteve të shqipes sipas zonave ku flitet ajo.
Dialekti Geg: Flitet në pjesën më të madhe të Shqipërisë në veri të Shkumbinit, si dhe në Kosovë, Malin e Zi, Serbi, në pjesën dërrmuese të zonës shqipfolëse të Republikës së Maqedonisë dhe në fshatin Arbanasi të Zarës (Zadar) në Kroaci.
Nëndialekti verior i gegërishtes: Flitet në shumicën e zonave shqipfolëse në veri të lumit të Matit, përfshirë Ulqin, Krajë, Podgoricë, Shkodër, Lezhë, Malësi e Madhe, Dukagjin, Pukë, Mirditë, Plavë, Malësi e Gjakovës, Lumë, Has, Kosovë dhe Preshevë.
Varianti perëndimor: Flitet në perëndim të vijës ndarëse vertikale e cila përshkon pak a shumë brezin midis Qarkut të Shkodrës dhe Qarkut të Kukësit, duke filluar nga kufiri Mali i Zi/Shqipëri dhe poshtë. Këtu përfshihen Theth dhe Shalë të Dukagjinit dhe zonat në perëndim të tij, siç janë Shkodër, Lezhë, Malësi e Madhe dhe pjesa shqipfolëse e Malit të Zi.
Varianti lindor: Flitet në lindje të vijës ndarëse vertikale e cila përshkon pak a shumë brezin midis Qarkut të Shkodrës dhe Qarkut të Kukësit, duke filluar nga kufiri Mali i Zi/Shqipëri dhe poshtë. Këtu përfshihen Nikaj-Mertur, Pukë, dhe zonat në lindje siç janë Gash, Tropojë, Malësi e Gjakovës, Has, Kukës, Kosovë dhe Preshevë.
Nëndialekti jugor i gegërishtes: Flitet në pjesën veriore të Shqipërisë së mesme, dmth. në zonën në jug të lumit të Matit dhe në veri të Shkumbinit. Këtu përfshihen Lurë, Peshkopi, pjesa dërrmuese e zonës shqipfolëse të Republikës së Maqedonisë (nga Dibra deri Shkup dhe Kumanovë), si dhe Krujë, Tiranë dhe Elbasan.
Varianti qendror:Flitet në ujëmbledhësin e brendshëm të lumit të Matit dhe, në lindje të këtij, deri dhe përtej Drinit të Zi. Këtu përfshihen Mat, pjesa e Mirditës, Lurë, Lumë, Peshkopi dhe Maqedonia perëndimore (bregu i majtë i Drinit të Zi në Strugë, Dibër, Kërçovë, Tetovë, Gostivar, Shkup dhe Kumanovë), si dhe Krujë dhe Fushë Krujë.
Varianti jugor: Flitet në pjesën dërrmuese të bregdetit nga lumenjtë Mat dhe Ishëm derinë Shkumbin. Këtu përfshihen Durrës, Tiranë dhe Kavajë si dhe zonat e brendshme siç janë Malësia e Tiranës, Martanesh, Çermenikë, Elbasan dhe lugina e Shkumbinit.
Të folmet kalimtare: Fliten në një brez horizontal me një gjerësi prej dhjetë deri njëzet kilometrash në luginën e Shkumbinit, kryesisht në anën e majtë (jugore) të lumit. Këtu përfshihen pjesa veriore e Myzeqesë, Dumre, Shpat, Polis dhe Qukës.
Dialekti Tosk: Flitet në pjesën më të madhe të Shqipërisë në jug të Shkumbinit deri në Çamëri, si dhe në ngulimet e diasporës shqiptare në Itali, Greqi, Bullgari dhe Ukrainë.
Nëndialekti verior i toskërishtes: Flitet në pjesën më të madhe të Shqipërisë në jug të Shkumbinit me përjashtim të zonave bregdetare në anën e majtë (jugperëndimore) të Vjosës. Në bregdet, kufiri jugor i këtij nëndialekti ndodhet në jug të qytetit të Vlorës.
Varianti perëndimor: Flitet në Myzeqe, Mallakastër, Berat, Fier, Skrapar, Tepelenë në anën e djathtë (lindore) të Vjosës, Përmet dhe Vlorë, përfshirë zonën në veri dhe në verilindje të qytetit të Vlorës.
Varianti lindor: Flitet në Pogradec, Korçë, Kolonjë dhe Devoll, si dhe në pjesën jugperëndimore të Republikës së Maqedonisë (bregu i djathtë i Drinit tëZi në Strugë, Ohër, Prespë dhe Manastir).
Nëndialekti jugor i toskërishtes: Flitet në zonat bregdetare në jug të qytetit të Vlorës deri në Greqi.
Varianti lab: Flitet në zonën e Labërisë, dmth. Kurvelesh dhe Himarë deri në lumenjtë Shalës dhe Pavlle, përfshirë Delvinë dhe Gjirokastër.
Varianti çam: Flitet në zonën e Çamërisë në jug të lumenjve Shalës dhe Pavlle në Shqipëri. dhe tek-tuk në Greqi deri në Prevezë.
Nëndialekti arbërisht i toskërishtes: Flitet tradicionalisht në rreth 300 fshatra të Greqisë së Mesme, sidomos në Atikë, Vioti, Evinë jugore, në Peleponezin verilindor rreth Korintit, në ishujt e Gjirit Saronik, përfshirë Salaminë, në Androsin verior si dhe në disa pjesë të tjera të Peleponezit dhe Ftiotisit. Ky nëndialekt arkaik po shkon drejt zhdukjes megjithëse mund të jenë ende rreth 50,000-250,000 folës të tij, kryesisht të moshuar.
Nëndialekti italoshqiptar (arbëresh) i toskërishtes: Flitet nga rreth 90.000 persona në jug të Italisë. Ky nëndialekt i gjuhës shqipe mund të dëgjohet, shpesh në fshatra të thella malore, në rajonet: Kalabri, Molize, Pulja, Basilikatë, Kampanjë, Abruci dhe Sicili.
Kush ka interes që të dëgjojë si flitet shqipja në të gjitha këto zona dhe variante dialektore mund të klikojë në http://dialects.albanianlanguage.net/HR-IT/ /tesheshi.com/
