Debati “librat elektronikë kundër librave të printuar” nuk është asgjë e re. Habitshëm nëse ndjek argumentet e disa akademikëve duket se një debat i ngjashëm ishte mjaft i fortë që me daljen e librave të parë në Romën e lashtë.
Libri po ndryshon. Librat elektronikë, apo e-librat janë më të transportueshëm sesa homologët e tyre të printuar në letër, pasi mund të merren me qindra prej tyre me vete në një tablet apo lexues elektronik të vetëm. Me mijëra të tjerë janë të aksesueshëm vetëm me një klik. Mund të ketë argumente të shumtë se librat elektronikë janë më të fortë se ata në letër, sepse tableti mund të vidhet apo të thyhet por përmbajtja e librave në të, mbetet e ruajtur në magazinën elektronike, në pritje për t’u shkarkuar në një tjetër tablet. Nuk është madje e tepërt të thuhet se librat dhe të lexuarit janë në fazën e fundit të një revolucioni.
Por jo të gjithë janë të kënaqur me këtë konstatim. Dashamirësit e librit, publicistët dhe shitësit e librarive, të gjithë janë duke ndjekur betejën mes librit elektronik dhe atij të printuar me shumë interes, e kjo u duk kur Tom Tivnan nga “The Bookseller” raportoi së fundmi se shitjet e librit elektronik kishin pësuar rënie për herë të parë. Ai tingëlloi pothuajse i lehtësuar nga ky pohim: “Për ata që parashikuan vdekjen e librit, që mbahet në duar fizikisht, dhe dominimin e atij dixhital deri në fund të kësaj dekade, të dhënat e shitjeve mund t’i detyrojnë të rivlerësojnë këtë parashikim”.
Librat e printuar edhe mund ta marrin veten për momentin, mirëpo debati është shumë i vjetër për t’u sheshuar kaq shpejt.
Gjëja e çuditshme ështe se angushtia aktuale për ndryshimin e fytyrës së librave pasqyron një episod habitshëm të ngjashëm në histori. Dy mijë vjet më parë, një lloj i ri e jo-ortodoks librash kërcënoi të ndryshonte rendin normal, duke krijuar hidhërim tek lexuesit e kohës.
Roma e shekullit të parë të erës sonë ishte e mbuluar me fjalën e shkruar. Statujat, monumentet dhe gurët e varreve ishin të gdhendura me shkronja kapitale, qytetarët mbanin shënime dhe dërgonin mesazhe mbi pllaka druri të mbuluara me dyll, ndërsa bibliotekat e të pasurve ishin të mbushura me libra për historinë, filozofinë dhe artet. Por këta nuk ishin libra si ata që njohim ne, – ato ishin dorëshkrime, të bëra nga shtresa papirusi egjiptian në formë ruli që varionin nga 4.5 deri në 16 metra në gjatësi. Megjithë kudondodhjen e tyre, nuk ishin pa të meta.
Vetëm një detaj, duheshin përdorur dy duart për të lexuar një dorëshkrim në mënyrë të rehatshme. Vetëm nëse lexuesi ishte ulur pas një tavoline, (në këtë rast, duheshin përdorur edhe peshat mbi dorëshkrim apo kapëset për të sheshuar papirusin), e vetmja mënyrë për të lexuar një dorëshkrim ishte ta shpalosje me kujdes me dorën e djathtë dhe ta kaloje ngadalë drejt anës së majtë për ta mbledhur sërish. Shkrimtarët dhe kopjuesit zakonisht shkruanin në kolona pak centimetër të gjera, kështu që masa e papirusit të brishtë në dorëshkrim të mund të ruhej e sigurtë në formë ruli. Edhe pse kështu, arkeologët kanë gjetur dorëshkrime, cepat anësorë të të cilave kanë qenë të dëmtuar për shkak të fërkimit me veshjen e lexuesve.
Kjo gjë, në atë kohë, ishte një problem dytësor me dorëshkrimet: papirusi nuk ishte një material jetëgjatë, sidomos nëse zhvendosej ndaj zona mesdhetare, e nxehtë e Mesdheut. Pasi pëlqente një historian që mbante edhe merin e tij, perandori Tacitus në vitet 275 – 276, duhej të dërgonte kopje të reja të punës së historianit çdo vit për të zëvendësuar ato që ishin kalbur në Galici dhe Gjermani. Papirusi gjithashtu, mund të pësonte rrudhosje dhe të grisej, nëse shpalosej shumë herë, duke sjellë natyrisht edhe shformimin e dorëshkrimit – dhë kësaj i detyrohej edhe fakti që dorëshkrimet ishin të shkruara vetëm nga njëra anë.
Diku rreth ose përpara shekullit të parë, u shfaq një lloj i ri libri që premtonte të zgjidhte problemet që shfaqte dorëshkrimi në papirus. Provat janë të pakta por domethënëse: arkeologët kanë zbuluar disa fragmente papirusësh, teksti i cilave në mënyrë të papritur, vijon nga faqja ballore në atë të pasme, dhe shkrimin e imët të të cilave mund ta gjesh vetëm në një libër me faqe të kthyeshme.
Kjo është pikërisht ajo që përfaqësojnë këto fragmente: ato janë fletë nga librat e parë me faqe që bota kishte parë ndonjëherë. Ne dimë se romakët e quanin këtë lloj të ri libri kodeks (që vjen nga caudex apo kore peme, për shkak të ngjashmërisë me pllakat e tyre prej druri), por si arriti kodeksi të mbizotërojë është diçka e zhytur në mister.
Përmendja e parë e shkruar e kodeksit shfaqet në fjalët e një poeti romal të quajtur Martial, i cili inkurajon lexuesit e tij të blinin librat e tij në këtë format të ri me faqe:
“Ju që keni dashur që t’i mbani me vete librat e mi të vegjël, kudo dhe t’i keni shoqërues për një udhëtim të gjatë, blini këta të rinjtë me pergamenë e me faqe të vogla: lërjani kutitë e rënda të dorëshkrimeve autorëve të mëdhenj – mua mund të më mbani me një dorë”.
Shkruar midis viteve 84 dhe 86, reklama e Martial na tregon se librat me fletë njiheshin që në shekullin e para para erës sonë, por gjithashtu, që disa prej tyre, të paktën, ishin bërë nga një material i ri i quajtur pergamenë. Kjo alternativë ndaj papirusit, shpikur në një qytet grek disa shekuj më parë, merrej prej lëkurës së procesuar fort të kafshëve dhe lëmueshmëria dhe rezistenca e saj e bënin një material ideal për të shkruar. Arkeologët kanë konfirmuar pretendimet e Martial përmes fragmenteve të kodikëve prej pergamene që datojnë në shekulline parë, e megjithatë ne dimë ende shumë pak se kpërse dhe kush e shpiku kodeksin.
Cilado qoftë e vërteta, libri me faqe ishte një hap i konsiderueshëm përpara në krahasim me dorëshkrimet. E megjithatë njerëzit në Romë dhe në tokat përreth ishin të ndarë për meritat e kodeksit.
Shumica pagane e Romës, së bashku me popullsinë hebreje të antikitetit, preferonin dorëshkrimin tradicionale – ndërsa kongregacioni i krishterë në rritje brenda perandorisë nga ana tjetër, u kthye me entuziazëm drejt librit me faqe ku kishin gospelët, komentarët dhe njohuritë e tyre ezoterike.
Por, ne e dimë mirë sesi përfundon historia: deri në fund të shekullit të gjashtë si paganizmi dhe dorëshkrimet ishin në prag të zhdukjes. Libri me faqe gjeti vendin e vet në histori dhe shoqëri.
Libri elektronik i shekullit të 21-të mund të mos ndjekë me besnikëri rrugën e kodeksit të botës antike, por frymëzon argumente dhe debate po aq të ashpra. A do ta zëvendësojë librin në letër, apo do të jetë radha e “dorëshkrimit” për të fituar? Koha dhe llogaritë e shitjeve do ta tregojnë.
Përgatiti: Juli Prifti – /tesheshi.com/
