“Kultura popullore është kontradiktë termash”, vinte në dukje dikur modistja Vivienne Westwood. “Nëse është popullore, nuk është kulturë”. Ky “fallcitet i saktë” në fakt reflekton një bindje të përhapur se ekselenca artistike është pronë e elitës sociale. Por, ai injoron momentin më të rëndësishëm krijues në kulturën perëndimore – kur qytetarët e Athinës së lashtë zhvilluan një formë teatrale që ishte plot imagjinatë, moralisht komplekse dhe dukshëm demokratike.
Përpara se athinasit të shpiknin demokracinë, ata shpikën tragjedinë, edhe pse dramat më të hershme që mbijetuan vijnë nga periudha e parë demokratike (507-404 para erës sonë).
Kjo ishte një periudhë e shkurtër por e shkëlqyer, e karakterizuar nga shpirti eksperimental, ambicja dhe autokritika. Edhe pse demokracia ishte e kufizuar në qëllim, ajo katalizoi një krijimtari të shkëlqyer intelektuale, me inovacione të rëndësishme në matematikë, mjekësi, filozofi, histori dhe poezi.
Eksperimenti athinas është i njohur jo vetëm për talentet që ai prodhoi: tre nga tragjedianët më të mëdhenj – Eskili, Sofokliu dhe Euripidi – dhe një nga komendianët më të shkëlqyer- Aristofanin. Arritjet e tij shtrihen edhe në imagjinatën sociale të vetë qytetit, që inkurajoi individët të jenë si kritikë ashtu edhe krijues. Qytetarët e përditshmërisë u shndërruan në gjykatës të hollë, vendimet dhe shpjegimet e të cilëve sfidojnë paragjykimet e kohës sonë për kulturën popullore.
Shfaqjet jepeshin gjatë një festivali fetar prej pesë ditësh të quajtur Dionisia. Qytetarët më të varfër merrnin një subvencion publik për të marrë pjesë, dhe produksionet financoheshin nga një super-taksë mbi padronët e pasur.
Dhjetë gjykatës përzgjidheshin rastësisht me llotari, nga një komitet i mbledhur në çdo qoshe të qytetit. Nga dhjetë votat e tyre, pesë ishin zgjedhur në mënyrë të rëndomtë dhe merreshin si të tilla. Megjithatë, gjykatësit ishin të kujdesshëm të merrnin në konsideratë opinionet e mijëra qytetarëve që ndiqnin shfaqjet – jo më pak për arsyen se gjykatësi mund të “gjykohej” ditën pasardhëse.
Nga standardet e demokracisë konsumiste moderne, ne duhet të prisnim që shfaqjet të ishin apele mizore populiste ndaj përzgjedhësit më të ulët e të zakonshëm – të thjeshta e shoviniste. Por, qytetarët në vijimësi vlerësonin prodhime që i sfidonin ata nga ana ideologjike dhe që shkëlqenin artistikisht. Shfaqjet që merrnin çmime artikulonin vështirësitë e segmenteve të papërfaqësuara –grave, emigrantëve, të huajve – dhe mbeteshin një hapësirë e rrallë për shprehjen e emocioneve të pafiltruara.
Tragjedia më e vjetër e mbijetuar, “Persët” (472 para erës sonë) nga Eskili ilustron këtë ndjeshmëri. Shfaqur vetëm tetë vjet pasi persët kishin djegur Athinën, shfaqja aludon simpati për armikun e qytetit (“Gratë perse duke vajtuar butë / secila me burrin-luftëtar trim /shpërndanin dashuri e zi të ngrohtë). Qytetarët athinas, shumë prej të cilëve kishin vuajtur nga duart e persëve, i dhanë shfaqjes çmimin e parë.
Për profesoren Edith Hall nga kolegji i Londrës, shfaqja është gjithashtu një përpjekje për të përcaktuar vetveten, “një material i zgjuar propagande”. Edhe pse ngjarjet vendosen në oborrin e mbretit Kserks, ka të bëjë më shumë me athinasit sesa me politikën perse. Kserksi nisi një fushatë katastrofike kundër Athinës që rezultoi me vdekjen e shumë prej burrave të tij, por “Persia nuk mund ta gjykojë atë përgjegjës”. Në kontrast, athinasit jetonin në një demokraci qytetare: “ata janë skllevër të askujt, dhe as nën zotërim”. Fantazma e babait të Kserksit, Darius qorton “veprimet e pafytyra dhe arrogancën e pafe” të djalit të tij. Ambicja e tepruar e Kserksit e bën atë të ndjekë një luftë të panevojshme, shfaqja është një paralajmërim ndaj atyre që “përfundojnë duke shpërdoruar prosperitetin e madh”.
Një mesazh kundër luftës përmbante edhe komedia e parë e mbijetuar, “Akarnianët” (425 para erës sonë ) nga Aristofani. Vendosur gjatë konfliktit me Spartën, shfaqja kritikon elementët më luftëdashës të shoqërisë së Athinës. Protagonisti Dikaiopolis (qytetari i drejtë), është një fermer i lodhur pas gjashtë vjetësh luftë. Ai në mënyrë magjike fluturon në Spartë për të bërë paqen e tij private – një skenar pa gjasa, sidomos në një shoqëri që i përshkruante qytetarët e pastër privatë si idjotë.
Votimi ishte një akt shumë më tepër publik, komunal dhe kolektiv edhe sesa “The X-Factor”
“Akarnianët” fitoi çmimin e parë, pavarësisht “subjektit shumë të sikletshëm”, sipas profesorit Paul Cartledge nga universiteti i Kembrixhit. Ai e konsideron teatrin athinas si një “demokraci në veprim” dhe e përshkruan zhanrin e komedisë si një kombinim të vulgaritetit dhe satirikes. Së fundmi, kanë nisur të shfaqen edhe krahasimet bashkëkohore sidomos sa i takon shfaqjeve që funksionojnë në bazë të votimit. Cartledge thotë se, në kundërshtim me “X Factor” apo “Strictly Come Dancing” shfaqjet ishin “shumë më tepër akt publik, komunal dhe politik. Ishte pothuajse e kundërta e përvojës private kur ti ulesh në shtëpinë tënde, duke parë një ngjarje të largët në televizor, ku ti nuk je ballë për ballë me kolegët gjykatës dhe anëtarët e audiencës”.
Eshtë mjaft joshëse të sugjerosh se dramaturgët e arrinin popullaritetin, pa përdorur mjetet e populizmit. Teatri shihej si edukim për qytetarinë, dhe athinasit ishin mjaft të vigjilentë për apelet që zgjonin instiktet bazë të politikës – qyteti madje, sanksionoi një praktikë të quajtur ostracizëm, me anë të së cilës figura të mundshme demagogjike votoheshin për t’i dërguar në azil për një dekadë.
Pavarësisht pranisë së një kori, shfaqjet teatrale nuk kishin narrator që të drejtonte publikun, paraqitnin një varitetet zërash dhe argumentesh.
Rreziqet e popullaritetit
Megjithatë, edhe në zenitin e demokracisë, ka pasur figura me ndikim që kërkuan ta minonin atë. Platoni ankohej se athinasit jetonin nën “teatro-kracinë” – sundim i qytetarëve që shkojnë në teatër. Më shumë sesa përgëzonte pjesëmarrjen e tyre, Plantoni i konsideronte ata si injorantë dhe të paqëndrueshëm, dhe nuk ishte dakord që demorkacia i bënte ata të ushtronin ndikim.
Teatri ishte një arenë në të cilën spektatorët bëheshin pjesëmarrës dhe mësonin sesi të ishin qytetarë.
Epoka e Artë nuk zgjati – pas mposhtjes së Athinës nga Sparta në vitin 404 para erës sonë, një grup oligarkësh kryen grusht shteti, duke hedhur poshtë demokracinë si një luks. Në vijim, teatri u shndërrua në një argëtim me pagesë në vend të një rituali civil dhe e humbi rëndësinë.
Ekzistojnë ngjashmëri të forta midis grushtit të shtetit të oligarkëve dhe atë të juntës ushtarake që pushtoi Athinën 50 vjet më parë, në vitin 1967. Pavarësisht se e shpallën veten si nacionalistë, një nga veprimet e para të Juntës ishte të ndalonte tragjeditë dhe komeditë klasike –testament për karakterin e tyre subversive, madje edhe 2500 vjet më vonë. (Junta gjithashtu ndaloi Tolstoin, Bitëllsat dhe shkroi se Sokrati ishte homoseksual).
Intrigues është fakti që junta lejoi një shfaqje që të jepej: Antigonë e Sofokliut, (441para erës sonë. Kjo është një shenjë e sofistikimit të tragjedisë, që si junta ashtu edhe kundërshtarët e saj demokratikë i vlerësonin mesazhin si mbështetje ndaj tyre. Për Juntën, Antigona kishte shkelur ligjin dhe rregullin për nderin e familjes, dhe ishte detyra e Kreonit që ta ndëshkonte atë. Për demokratët, vetë-shkatërrimi i Kreonit ishte rezultat i paaftësisë për të dëgjuar dhe për t’u përshtatur – virtyti më demokratik nga të gjithë.
Shekulli i 20-të u karakterizua nga ri-sjellja demokratike e tragjedisë greke. Në vitin 1901, lideri liberal, Henry Campbell-Bannermann denoncoi kampet e përqëndrimit të Britanisë në Afrikën e Jugut gjatë luftës Boere, duke protestuar për “metodat barbare” kundër grave dhe fëmijëve – në një citim nga Euripidi “Gratë Trojane” (415 para erës sonë.
Dramaturgjia athinase vijon të mbetet terren pjellor frymëzimi. Teatri i demokracisë ka një trashëgimi të fuqishme globale, e dukshme në risjelljen që i është bërë së fundmi “Grave Trojane” nga refugjatët sirianë. Gratë në azil në Jordani, sollën përvojën e tyre përmes tekstit të lashtë të Euripidit.
Po cilat janë dëshmitë e tyre dhe cilat janë ato të grave të Trojës? Përmes kulturave dhe kohës, nga Athina në Amman, performueset janë të bashkuara nga nevoja e përbashkët për të artikuluar tmerret e luftës. Me fjalët e “Grave të Fenikasve” (408 para erës sonë), nga Libani fqinj: “Eshtë skllavëri të mos flasësh atë që mendon”.
Përgatiti: Juli Prifti – /tesheshi.com/
