Raymond Braat ishte 19 vjeç kur, si pjesëtar i batalionit holandez të OKB-së, shkoi në Srebrenicë ku, siç i thanë, duhej të ruante mes “serbëve dhe pak turqve”. Jo shumë kohë pas kësaj, në korrik të vitit 1995, ai u gjend në bazën në Potoçari, ku i çarmatosur dhe nën presionin e forcave serbe, ndau burrat nga gratë, të cilët më pas u vranë. Ai dëshmoi për këtë disa herë para Tribunalit të Hagës.
Vetëm katër vjet pas 11 korrikut ai filloi të vinte re simptoma të stresit të rëndë post-traumatik për shkak të gjithçkaje që kishte ndodhur.
“Në përgjithësi, njerëzit ose nuk më besonin mua, ose nuk dinin si ta trajtonin PTSD-në time”, shpjegon Braat.
Terapia e tij në shërimin e traumave u bë teatër. Së bashku me dy ish-ushtarë të tjerë holandezë, ai filloi të aktronte në shfaqjen për PTSD, Sytë e hapur, të drejtuar nga Boy Jonkergouw.
“Shfaqja fillimisht tregoi keqkuptimin e PTSD-së si fenomen dhe paaftësinë njerëzore për të folur për të”, thotë ai.
Pas shikimit të shfaqjes, organizata holandeze e paqes PAX propozoi të përpiqej të tregonte ngjarjet jo vetëm nga këndvështrimi i ushtarëve, por edhe nga këndvështrimi i të mbijetuarve.
Kështu lindi shfaqja “Emra të rrezikshëm”, shfaqja e parë holandeze në të cilën tregohet gjenocidi në Srebrenicë nga këndvështrimi i të mbijetuarve, jo vetëm i ish-ushtarëve. Në të merr pjesë Alma Mustafiç, e cila u largua për në Holandë në moshën 14-vjeçare, pasi babai i saj, i cili në atë kohë punonte për batalionin e Kombeve të Bashkuara, u nda nga familja dhe u vra në korrik 1995.
Ajo luftoi një betejë ligjore për më shumë se një dekadë që përfundoi me vendimin e Gjykatës së Lartë se qeveria holandeze ishte fajtore për vdekjen e babait të saj Riza. Gjithashtu, Mustafië, e cila jep mësim në Universitetin e Utrecht-it, luftoi që lënda e gjenocidit në Srebrenicë të futet në programin formal arsimor.
Një bisedë e rëndësishme
Takimi i parë dhe bashkimi i Mustafiç dhe Braat-it për të realizuar projektin për Srebrenicën nuk shkoi lehtë, sepse, sipas këtij veterani, qëndrimi i tij fillestar ishte të mbrohej për shkak të asaj që ndodhi në korrik, kur ai dhe Alma dhe familja e saj u gjetën në të njëjtin vend.
Një diskutim i tillë mes të dyve përcillet edhe në një skenë të ngarkuar emocionalisht në fund të shfaqjes, ku Mustafiç, duke iu drejtuar Braat-it, u kërkon llogari ushtarëve holandezë, sepse ata nuk bënë gjithçka që mundën për të mbrojtur civilët në Potoçari që u vranë para syve të tyre.
“Njerëzit u vranë jashtë, u përdhunuan, u prenë fytin,” iu përgjigj Mustafië me emocione për të gjitha arsyetimet e Braat-it për të mos qenë në gjendje të mbante civilët në bazën e mbipopulluar.
Siç thotë Braat, diskutime të tilla u zhvilluan gjatë takimeve të para me Almën dhe çuan në një mirëkuptim më të madh mes tyre.
“Unë kryesisht jam mbrojtur, por duke dëgjuar njëri-tjetrin kemi filluar të kuptojmë palën tjetër. Gjërat po bëheshin më të qarta. Ai dialog është padyshim shumë i rëndësishëm. Ndërsa flisnim gjithnjë e më shumë, ato biseda bëheshin më të mira dhe kishim më shumë mirëkuptim për njëri-tjetrin. Ne e respektonim njëri-tjetrin gjithnjë e më shumë. Ai konflikt tregon edhe sa i pafuqishëm dhe i mjerë isha. Dhe kjo është arsyeja pse, ndër të tjera, ajo bisedë është e rëndësishme”.
Krahas këtij dialogu katartik, shfaqja “Emra të rrezikshëm” është ndryshe sepse për herë të parë ushtari holandez Braat rrëfen dhe thotë: “E dinim se këta njerëz do të vdisnin”.
“Dita e Shërimit”
Veç publikut holandez, shfaqja u luajt edhe në teatrot kombëtare të Sarajevës dhe Tuzlës, dhe Braat tregon se luajtja në Bosnje për të ishte ndryshe nga ajo e vendit të tij.
“Duke interpretuar në një shfaqje teksa ishim në Bosnje, vura re se turpi im u zhduk sepse mora respekt nga njerëzit që më shikonin. Nuk mendoj se mund të kisha bërë më shumë se kaq”, thotë ai.
Pas vitit 1995, ai u kthye katër herë në Srebrenicë dhe hera e parë, siç përshkruan ai, ishte shumë tronditëse për të.
“Aq sa nuk mund të ecja më, u desh t’ia lija makinën gruas sime. Që atëherë, Bosnja është bërë atdheu im i dytë. Ndihem gjithmonë bukur dhe i qetë në Bosnje. Kam biseduar me shumë njerëz dhe të gjitha ato biseda kanë qenë shumë të këndshme”.
Siç shpjegon ai, Srebrenica ndryshoi jetën e tij dhe të vërtetën dhe, mënyrën për ta përcjellë atë në botë e gjeti në teatër. Është gjithashtu rruga e tij drejt shërimit. Ndaj ai tregon se 11 korriku ka qenë dhe mbetet një datë shumë e rëndësishme për të, “diçka si një ditë shërimi”. /tesheshi.com/
