Duhet të jesh goxha në formë që të ngjitesh deri te varrezat e kryeqytetit në Sarajevë, dhe të jesh edhe më vigjilent deri sa të gjesh varrin e vetëm në botë që mban mbishkrim në gjuhët osmane, hebreje dhe boshnjake
Zeki Effendi, apo Moshe ben Rafael Attias, ishte figurë qendrore në Bosnjën e shekullit 19, një dijetar hebre që studioi islamin, e që me dijen që mori nga aty mbrojti të drejtat e të gjitha komuniteteve fetare që jetonin në ato territore.
Varri i tij është shkatërruar mjaft nga ofensiva viteve 90’, kur Bosnja ishte në flakët e konfliktit, dhe kur pikërisht këto varreza shërbenin si baza për ushtrinë serbe.
Sado që shkronjat kanë nisur të zbehen nga kushtet natyrore, guri i varrit flet shumë për bashkëpunimin mes hebrenjve dhe muslimanëve në këto troje.
Moshe ben Rafael kishte lindur në Sarajevë dhe vinte nga një familje e njohur hebreje e cila i takonte komunitetit të njohur si Sefardi.
Ai ishte shkolluar në mësonjëtoret osmane që ishin sistem i shtetit, me një kurikulë të përbashkët me muslimanët, ku klasat nuk ishin as të ndara.
Kureshtja e çoi deri në Stamboll, ku studioi për kulturë dhe religjion, dhe më pas u dashurua në poezinë perse, ku edhe e gjeti veten më së miri.
Më pas, ai u kthye në Sarajevë duke punuar në autoritetin e taksave, dhe pas rënies së Bosnjës në kontrollin austro-hungarez, kryente punën e përkthyesit.
Ndikimi i tij te komuniteti musliman ishte i madh, pikërisht për shkak të raporteve që kishte ndërtuar me ta. Historia tregon se kur hebrenjtë e Sarajevës refuzuan të paguanin taksat dhe guvernatori Ruzhdi Pasha paralajmëroi për dënimin, të gjithë muslimanët e qytetit u mblodhën te dera e Moshe ben Rafael për të paguar detyrimet e tyre. Askush nuk donte që qyteti të trazohej.
Kur këtë e dëgjoi sulltani kryesor, Sulltan Mahmudi II, ai kërkoi që Ruzhdi Pasha të largohej nga pozita e guvernatorit.
Bashkëpunimi mes hebrenjve dhe muslimanëve nuk është vetëm një relikte e së kaluarës. Në vitin 1930, rreth 15,000 hebrenj strehoheshin në vend. E megjithatë, meqë perandoria Osmane kishte rënë dhe vendi po udhëhiqej nga aleanca Nazi-kroate, kjo nuk qe e mjaftueshme që ata të rrinin në Sarajevë.
Regjimi nazist vrau gati 10,000 hebrenj boshnjak. Kjo shifër mund të kishte qenë edhe më e madhe po që se shumë prej tyre të mos fshiheshin me hixhabe grash dhe të iknin nga qyteti. Shumë të tjerë u përzien më familjet dhe mbijetuan vitet e rënda. Por komuniteti ishte ndarë, njëherë e mirë.
Për atë bashkëpunim flitet vetëm në histori apo dokumentar të rrallë.
Moshe ben Rafael, apo Zeki Effendi, nuk e kishte menduar përfundimin e këtyre lidhjeve në këtë mënyrë. Ai, në shenjë respekti për vendin ku kishte lindur dhe kulturën që kushte marrë, la porosi që në varrin e tij të shkruhej mbishkrim osman, hebraik dhe boshnjak.
Tani, Sarajeva po përpiqet që varrin e tij unik ta përfshijë në statusin e mbrojtjes së UNESCO-s, jo vetëm për veçorinë e shumë gjuhësisë, por për kulturën që ka pasuar një personalitet i respektuar si ai. /tesheshi.com/
