Jeton Zenuni sot është një doktor, por vite më parë, rrethanat e luftës e çuan të ishte shumë pranë gazetarit. Përkthyes me korrespondentë të huaj, atij iu dha rasti te prekte nga afër realitete lufte, ndër to dhe masakrën e Reçakut. Në një rrëfim për tesheshi.com, ai përcjellë fragmente nga ajo çfarë i panë sytë 19 vjet më parë…
Intervistoi: Ermir Hoxha
Ç’rrethanë iu çoi që të jeni përkthyes të gazetarëve të huaj në atë kohë në Kosovë?
Ishte një takim krejt i rastësishëm me disa gazetarë të huaj një mbrëmje, në një prej kafiterive të Prishtinës. Ndërsa po flisnim për ngjarjet aktuale në Kosovë, njëri prej tyre më tha se po kërkonte një të ri që njihte mirë gjuhën angleze dhe serbokroate, dhe që kishte guximin ta shoqëronte atë në vatra të luftës nëpër gjithë territorin e Kosovës. Pranova ofertën e cila për mua ishte edhe një sfidë njëkohësisht, dhe të nesërmën në mëngjes u nisëm për në Shalë të Bajgorës, ku UÇK kishte arrestuar dhe po mbante tetë ushtarë serbë. Kjo ishte dita e parë e punës sime me gazetarë të huaj, e cila do të zgjaste deri në ditën kur filluan bombardimet e NATO-s.
Çfarë përbënte interesin më të madh të tyre rreth realitetit të asaj kohe në Kosovë?
Ata ishin kryesisht të interesuar të përcjellin luftimet frontale që zhvilloheshin në vendin e ngjarjes. Pushteti serb i Millosheviqit po përdorte një makineri të paparë propagandistike me qëllim që t’i servonte opinionit vendor dhe atij ndërkombëtar versionin e tij të shtrembëruar të realitetit në Kosovë. Në fakt ishte propaganda mediatike serbe gjatë viteve të ’90-ta, që i parapriu luftës. Kjo ishte arsyeja përse agjencitë më të mëdha mediatike si CNN, BBC, dhe të tjera filluan të zbarkojnë në Kosovë, në mënyrë që të pasqyrojnë zhvillimet më për së afërmi dhe në mënyrë reale dhe të paanshme. Krahas luftimeve në terren, mediat ishin të interesuar edhe për intervista me fytyra publike, ushtarake, politike dhe civile, pastaj reportazhe me kategori të ndryshme sociale dhe kulturore, e kështu me radhë.
A ndodhte të kërcënoheshit në punën tuaj, pra gazetar e përkthyes, nga elementë serbë, policorë apo ushtarakë?
Kërcënimet dhe frikësimet ishin pjesë e përditshme e punës sonë. Ato ishin më tepër të natyrës psikologjike dhe kishin për qëllim të na shmangnin nga detyra që kryenim. Në anën tjetër, për shkak se forcat pjesëmarrëse në luftë nga dy taboret e kundërta ndodheshin shumë afër njëra-tjetrës, kishte raste kur policia apo ushtria serbe përdornin të gjitha mënyrat e mundshme të presionit për të na detyruar t’i tregonim pozicionet e UÇK-së. Kishte edhe situata dramatike, të cilat kur i kujtoj tash në retrospektivë më bëjnë të qeshin. Ta zëmë, kishte raste kur ndonjë gazetar i huaj, i cili nga dëshira për t’u treguar sa më miqësor me pjesëtarët e forcave policore dhe ushtarake serbe, i përshëndeste ata në gjuhën shqipe me ‘Mirëdita!’, ose anasjelltas i përshëndeste forcat e UÇK-së në gjuhën serbe. Në përgjithësi, situata bëhej e pashpresë në rastet kur hasnim në forcat paramilitare, të cilët nën ndikimin e alkoolit dhe drogave të ndryshme ishin të rrezikshëm dhe skajshmërisht të paparashikueshëm ndaj nesh.
Dhe tani vijmë tek rasti i masakrës së Reçakut. Si u ndodhët aty?
Në fakt, bashkë me gazetarin amerikan Philip Smucker ishim duke u kthyer nga rrafshi i Dukagjinit, ku po përcillnim luftimet që po zhvilloheshini në atë zonë. Derisa po i afroheshim Prishtinës, ai mori një telefonatë, nga ku kuptoi se në afërsi të Shtimes po zhvilloheshin luftime mes forcave serbe dhe atyre të UÇK-së. Në vend se të hynim në Prishtinë, ne vazhduam rrugën për në Shtime. Aty hasëm në një qytet fantazmë. Nuk shihej as një njeri i vetëm. Pasi bëmë disa xhiro nëpër qytet, vendosëm të kthehemi në Prishtinë. Ne nuk e kishim idenë se përtej kodrës që ndante qytetin e Shtimes me fshatin Reçak, sapo ishte kryer masakra makabre që do të shënonte fillimin e një historie të re për Kosovën. Këtë e kuptuam më vonë në mbrëmje kur arritëm në Prishtinë. Të nesërmën herët në mëngjes morëm rrugën përsëri për në Reçak.
Ç’ndjetë kur u ballafaquan me atë skenë makabre trupash të pajetë?
Kufoma e parë në të cilën hasëm ishte e një të moshuari, të cilit i mungonte koka. Kufoma e dytë ishte e një vajze e re, e cila qëndronte e shtrirë në një dhomë në shtëpinë e saj. Ishte goditur me plumb në zemër. Më tutje pamë gjashtë kufoma burrash në të gjashtëdhjetat, të paarmatosur dhe në rroba civile. Pak më tutje pamë edhe tri kufoma në një kodrinë. Më tutje disa kufoma të rinjsh të hudhur njëri mbi tjetrin, të gjithë të qëlluar në mes të ballit. Dhe tamam mendonim se përfundoi turma e kufomave, na shfaqej një luginë e re e vdekjes me tre a katër në një vend dhe disa tjerë tutje…
Po gazetari apo gazetarët që shoqëronit, si u ndjenë?
Gazetarët e luftës zakonisht janë gjakftoftë, kryejnë punën me profesionalizëm dhe nuk jepen lehtë nga emocionet, por atë ditë vërtetë pashë tmerrin në sytë e tyre. Dukeshin të tronditur. Ata merrnin shënime, bënin foto, regjistronin çdo skenë deri në detajet më të vogla.
Duhet të keni qenë dhe pranë Uilliam Uollkerit. A pëshpëriste ai diçka teksa shikonte atë skenë makabre?
Uollker dukej i qetë teksa po ecte përskaj kufomave. I shiqonte një nga një secilën kufomë. Nuk e tha asnjë fjalë aty për aty. Kemi zbritur ngadalë te rruga ku ishin veturat e parkuara. Dhjetëra gazetarë qëndronin përballë Uollkerit. “Kjo është masakër mbi popullsinë civile”, tha ai.
Cilat ishin më pas përjetimet e të huajve pas asaj çfarë panë?
Të gjithë pa përjashtim erdhën në konstatimin se shumica e viktimave janë vrarë nga afërsia, të gjithë civilë, madje me rroba bujqish, dhe të paarmatorsur. Të gjithë gazetarët po raportonin njëzëri agjencive më prestigjioze në botë: “Sot në Reçak ka ndodhur një masakër!” Gazetarët dhe stafi vendor që punon për agjencitë e huaja qanin atë ditë pa përjashtim. Ishte një skenë krejtësisht ndryshe për ne, pavarësisht se kishim parë edhe masakra tjera më parë.
A pati presione të ardhura nga serbët për të mos e raportuar rastin, apo për të dhënë tjetër version?
Policia dhe ushtria serbe në fakt, gjatë 48 orëve të ardhshme kishin një mision të ri në Reçak, atë të nxjerrjes së kufomave dhe zhdukjes së gjurmëve të krimit. Në ndërkohë, kufomat ishin vendosur në xhaminë e fshatit, me qëllim të kryerjes së ceremonisë së varrimit. UÇK-ja po bënte rezistencë për të penguar forcat serbe në tentativën e tyre për të nxjerrë kufomat, ndërkohë që ne stafi vendor dhe gazetarët e huaj kishim mbetur në mes të zjarreve brenda në xhami. Qëndrimi në xhami bashkë me kufomat deri në një kohë armëpushimi, kur forcat e OSBE-së na nxorrën nga fshati, ishin prej momenteve më të vështira që kisha përjetuar në jetë.
A ishte vërtet masakra e Reçakut pika e zgjimit ndërkombëtar ndaj asaj çfarë po ndodhte në Kosovë?
Kjo masakër shërbeu si një pikë kthese për vetëdijesimin e opinionit vendor e ndërkombëtar për krimet e tmerrshme që po ndodhnin në Kosovë, duke ndikuar edhe në këndelljen e mekanizmave ndërkombëtarë për të intervenuar në Kosovë. Masakra të tilla si kjo e më të rënda kishin ndodhur edhe më herët në vende të tjera të Kosovës, por shumica dërmuese e tyre kishin mbetur në heshtje, pasi që nuk e patën fatin të pasqyrohen nga mediat ndërkombëtare, edhe pse kishte dëshmi, kishte viktima të shumta, kishte dëshmitarë e të mbijetuar.
Pas dy ditësh, misioni i OSBE-së me në krye ambasadorin Uollker me urdhër të Millosheviçit u detyrua ta lëshojë Kosovën. Atë ditë së bashku me gazetarët e huaj e përcollëm ambasadorin Uollker deri te kufiri me Maqedoninë. Duke u kthyer nga Hani i Elezit gazetarët e huaj filluan të shprehin keqardhje për ne, popullatën e Kosovës, sepse e kuptuan se një luftë e përgjakshme po pritej të fillonte në shkallë të plotë, megjithëse nuk ishin të sigurtë se sa do të zgjaste dhe në çfarë përmasa do të zhvillohej ajo, duke marrë parasysh kujtimet e freskëta nga lufta në Bosnë.
A ka diçka ende të pathënë nga ajo masakër të cilën ju mund ta dini, ndërsa opinion jo?
Nuk e di nëse është përmendur më herët nga ndokush më parë, por mua edhe sot e kësaj dite më ndjek pas fytyra e të riut nga Reçaku i cili po kërkonte kokën e të atit të tij, të cilën ia kishin prerë forcat serbe, me gjasë me sopatë. Sa herë ringjallen kujtimet e Reçakut, më duket se dëgjoj zërin kumbues të këtij të riu: “Më duhet ta gjej kokën e tim atë që ta varrosi të tërin, siç e donë traditat dhe zakonet tona”. /tesheshi.com/
