“Sa kohë ka injorancë dhe varfëri mbi tokë”, shkruante Viktor Hygo në parathënien e romanit të tij “Të Mjerët” në vitin 1862, “libra të tillë si ky mund të mos jenë të padobishëm”. Mos ua vini veshin manualeve vetë-shëruese që apelojnë se disa romane klasike mund t’ju ndryshojnë jetën: në studimin që sapo është botuar për lindjen, rritjen dhe pas-jetën e romanit të Hygosë, “Romani i shekullit: aventura e jashtëzakonshme e Të Mjerëve”, autori David Bellos argumenton se tashmë ky libër ka ndryshuar jetë.
Bellos, profesor letërsie në universitetin Princeton, e bën të qartë që ndërthurja e jashtëzakonshme e krimit dhe ndërgjegjes, mjerimit dhe revoltës mund të pretendohet se kanë ndryshuar kursin jo vetëm të botimeve dhe shoubizit, por po ashtu edhe vetë historinë. Hygo kërkonte reforma – që nga mbështetja për të përjashtuarit e shoqërisë e deri tek arsimi universal –që u bënë norma sociale.
Saga e tij prej 365 kapitujsh për rrugëtimin e heroit të dënuar, Zhan Valzhan përmes Francës së mbushur me konflikte të pas 1815-ës, nisi si një sensacion global – me vlerësime të tilla si “arritja më e madhe në historinë e librit” apo “ndërmarrja e parë e vërtetë ndërkombëtare e librit” – dhe mbeti e tillë. Me njohuri të thella për lëndën, por me një tonalitet të lehtë, Bellos ndan dhe vlerëson këtë libër dramatik, të cilin sa mezi pret t’i kthesh faqet, e që është plot me “parime bujare morale”.
Libri shënoi edhe versionin e parë muzikor, në Filadelfia në janar të vitit 1863.
“Për një djalë”
Në kulmin e luftës civile, Abraham Linkolni varrosi djalin e tij të dashur, Uillin 11-vjeçar. “Kjo është prova më e vështirë e jetës sime”, i tha ai kujdestares së djalit; siç dëshmohet, ai u kthye shpesh pranë dhomës mortore të të birit për ta mbajtur në krahët e tij. Në librin e tij, “Bardo” George Saunders e përdor këtë materiale historik për të thurur një roman të çuditshme e përndjekëse – rreth efektit që kanë të vdekurit tek të gjallët dhe këta të fundit tek të vdekurit.
Ngjarjet vendosen më së shumti në varrezën Georgetown, e libri është plot më shpirtëra që luhaten në “bardo”, një term tibetian për gjendjen e tranzicionit pas vdekjes, por përpara gjykimit. Atje, Uilli bashkohet me Roger Bevins III, një i ri që kishte prerë damarët dhe Hans Vollman, vrarë disa orë përpara martesës. Rrëfimi i Saunders për purgatorin nuk është aspak lehtësues.
Europa e egër
Historia i ka bekuar dhe e ka mallkuar pjesët kufitare të Bullgarisë, Greqisë dhe Turqisë. Një mozaik qindravjeçar gjuhësh, etnish, kulturash dhe besimesh u grimëcua pas ndryshimit politik të pas luftës së parë botërore. Komunitetet u çrrënjosën dhe u shpërndanë gjatë vijave kufitare në vende që i njihnin fare pak. “Në kufi: udhëtim në qoshen e Europës” titullohet libri i autores, Kapka Kassabova, shkrimtare e lindur në Bullgari por që tashmë jeton në Skoci. Ajo përzjen reportazhin, historinë, reflektime gati mistike dhe humor të ashpër për të fiksuar paradokset e së tashmes, sikundër edhe atë që ajo me modesti e quan “copëzat e grimcuara të tapetit human dikur aq të pasur”.
Një pjesë e veçantë është ndjesia e Kassabova-s për mitet më të përndezura lokale: fenerët jashtë-tokësorë, piramidat e humbura dhe vende që ruhen nga gjapërinj uzbekë. Një poete dhe poliglote e arrirë, ajo shkruan një prozë të këndshme, duke u drejtuar me përbuzje ndaj politikanëve, rregullat e ftohta të të cilëve dhe lakmia e pakufi shkatërruan tokën dhe jetët e atyre që ende jetojnë në ato toka.
Përgatiti: Juli Prifti – /tesheshi.com/
