Njëqind e njëmbëdhjetë vjet më vonë, Sarajeva ende mban peshën e ditës kur disa të shtëna u dëgjuan nëpër rrugët e qytetit dhe hapën derën për kapitullin më të përgjakshëm në historinë e njerëzimit.
Ishte 28 qershor 1914. Atë mëngjes, në brigjet e lumit Miljacka në zemër të Sarajevës, revolucionari i ri serbo-boshnjak Gavrilo Princip qëlloi dy herë mbi trashëgimtarin austro-hungarez të fronit, Franz Ferdinand, dhe gruan e tij, Sophie.
Ato të shtëna nuk vranë vetëm një çift perandorak. Ato shkaktuan një ortek trazirash politike, ushtarake dhe shoqërore që riformësuan të gjithë botën. Ishte në Sarajevë, atë mëngjes vere, që u shkrua fjalia e parë e kapitullit më tragjik të shekullit të 20-të.
Ditët para
Franz Ferdinand dhe gruaja e tij Sophie mbërritën në Sarajevë me qëllim që të merrnin pjesë në një paradë ushtarake dhe të inspektonin trupat. Edhe pse dukej si një vizitë rutinë perandorake, shumë e panë si një provokim – jo vetëm për shkak të tensioneve midis Vjenës dhe Beogradit, por edhe sepse vizita u zhvillua në Ditën e Shën Vidit(Vidovdanit), një ditë që ka rëndësi të veçantë historike dhe simbolike për serbët, pasi kujton Betejën e Kosovës në vitin 1389.
Bosnja dhe Hercegovina ishte aneksuar nga Austro-Hungaria gjashtë vjet më parë, në vitin 1908, gjë që rriti më tej tensionet në rajon. Rrugët e Sarajevës atë ditë ishin nën mbikëqyrje, por edhe të tensionuara. Pavarësisht paralajmërimeve, trashëgimtari i fronit këmbënguli të qëndronte besnik ndaj rrugës së planifikuar. Ai ishte i njohur për kokëfortësinë e tij, por edhe për dëshirën e tij për t’u afruar me njerëzit.
Komplot, vrasës të rinj dhe një gabim fatal
Organizimi i vrasjes përfshinte disa të rinj të lidhur me organizatën Mlada Bosna, një lëvizje idealiste e përbërë nga të rinj serbë, kroatë dhe serbo-boshnjakë që ëndërronin të çlironin sllavët e jugut nga sundimi i Habsburgëve.
Midis tyre ishte Gavrilo Princip, një student nëntëmbëdhjetëvjeçar nga Grahovi, i varfër, me shëndet të dobët, por thellësisht i bindur ideologjikisht. Vrasësit iu nënshtruan stërvitjes ushtarake dhe morën armë me ndihmën e organizatës sekrete serbe Dora e Zezë, të kryesuar nga oficeri Dragutin Dimitrijeviç Apish.
Atentati i parë ndodhi pranë Urës Latine. Nedeljko Çabrinoviç hodhi një bombë në makinën që mbante Ferdinandin dhe Sophia-n, por bomba u devijua dhe shpërtheu pranë një automjeti tjetër, duke plagosur disa persona. Ferdinandi, dukshëm i tronditur, vendosi të vizitonte të plagosurit në spital, duke ndryshuar rrugën e tij. Pikërisht atëherë, shoferi gabimisht u kthye në rrugën e gabuar – Franjevacka – ku ndodhej Principi, i cili, duke mos besuar në mundësinë e tij, qëlloi dy herë. Sophia u qëllua në stomak, Franz Ferdinandi në qafë.
Fjalët e tij të fundit ishin: “Sophie, Sophie, mos vdis! Rri gjallë për fëmijët tanë!”. Të dy vdiqën disa minuta më vonë.
Çfarë i tha Sarajeva botës?
Ajo që pasoi nuk ishte vetëm një gjyq kundër vrasësit, por një krizë diplomatike me përmasa globale. Austro-Hungaria, e bindur se vrasja ishte frymëzuar dhe mbështetur nga Serbia, i dha Beogradit një ultimatum prej dhjetë pikash. Edhe pse Serbia pranoi pothuajse të gjitha kërkesat, refuzimi i një pike ishte i mjaftueshëm që Austro-Hungaria t’i shpallte luftë Serbisë më 28 korrik 1914.
Kjo shkaktoi një efekt zinxhir domino në të cilin aleancat tërhoqën automatikisht fuqi të tjera evropiane në luftë. Gjermania u rreshtua me Vjenën, Rusia me Serbinë, pastaj hynë Franca dhe Britania e Madhe. Deri në gusht, Evropa ishte tashmë në flakë dhe bota u tërhoq në Luftën e Parë Botërore.
Një botë në rrënoja
Lufta e Parë Botërore zgjati nga viti 1914 deri në vitin 1918. Ishte lufta e parë totale – një luftë në të cilën nuk kishte një vijë të qartë midis fushëbetejës dhe popullsisë civile. U përdorën teknologji të reja: llogore, tanke, armë kimike, sulme ajrore, mitralozë. Bilanci i luftës ishte shkatërrues: më shumë se 16 milionë të vdekur dhe mbi 21 milionë të plagosur. Përveç viktimave njerëzore, u shkatërruan qytete, sisteme ekonomike, ide dhe botëkuptime të tëra.
Në vorbullën e luftës, katër perandori të mëdha u zhdukën: Austro-Hungaria, Perandoria Osmane, Perandoria Gjermane dhe Perandoria Ruse. Lufta krijoi parakushtet për trazirat e mëvonshme globale – ngritjen e fashizmit, Revolucionin e Tetorit, krizën e Traktatit të Versajës dhe së fundmi – Luftën e Dytë Botërore.
Sarajeva: Një qytet ku historia foli
Edhe pse atëherë ishte vetëm një kryeqytet provincial i një perandorie të madhe, Sarajeva u gjend në qendër të historisë botërore brenda natës. Ura Latine dhe Kafeja Moritz Schiller aty pranë u bënë simbole të ngjarjeve që ndryshuan fatin e njerëzimit. Sot, Muzeu i Sarajevës 1878–1918 ruan kujtimin e kësaj ngjarjeje përmes ekspozitave origjinale, rindërtimeve dhe programeve edukative.
Në përvjetor, qyteti ringjall frymën e epokës: programe publike, shëtitje me kostume, organizohen leksione dhe vendi i vrasjes bëhet simbol paralajmërimi – jo festimi.
Mbi një shekull më vonë: a kemi mësuar diçka?
Pyetja që mbetet, më shumë se një shekull më vonë, nuk është vetëm pse ndodhi vrasja, por pse një plumb i vetëm mund të kishte filluar një luftë botërore. Vrasja në Sarajevë ishte një shkëndijë – por Evropa ishte tashmë e mbuluar me barut. Tensionet midis perandorive, nacionalizmave, lakmisë koloniale dhe mosbesimit të ndërsjelltë – të gjitha këto po prisnin një rast.
Kjo është arsyeja pse përkujtimi i 28 qershorit 1914 është më shumë sesa një datë historike. Është një kujtesë për brishtësinë e paqes, rëndësinë e diplomacisë dhe përgjegjësinë e udhëheqësve. Sarajeva, si vendi ku filloi vërtet shekulli i 20-të, vazhdon t’i pëshpërisë botës një mësim: Kur ndalojmë së mësuari nga e kaluara, e ardhmja bëhet peng i pakujdesisë sonë!
