Ushtria kiliane përmbysi qeverinë e presidentit Salvador Allende më 11 shtator 1973. Një grup i personelit ushtarak, i udhëhequr nga Augusto Pinochet, mori pushtetin dhe kështu i dha fund sundimit civil.
Që kur Allende u zgjodh president në vitin 1970, Kili përjetoi trazira të mëdha sociale dhe tensione politike midis presidentit dhe parlamentit të kontrolluar nga opozita, dhe një luftë ekonomike të urdhëruar nga presidenti i SHBA Richard Nixon.
Pak ditë më parë, Departamenti Amerikan i Shtetit deklasifikoi disa dokumente për grushtin e shtetit të vitit 1973 në Kili kundër Salvador Allendes, presidentit të parë të zgjedhur në historinë e Amerikës Latine, i cili përfundoi me vrasjen e tij.
Këto dokumente, të deklasifikuara 50 vjet më vonë, zbulojnë se Richard Nixon ishte në dijeni të një plani për një marrje thuajse ushtarake të pushtetit në Kili në atë kohë, duke i hapur rrugën një diktature 17-vjeçare.
Zbulimi dhe Përjashtimet
Publikimi i këtyre dhe dokumenteve të tjera është punë rutinë që agjencitë qeveritare të SHBA kryejnë periodikisht, në përputhje me ligjet që i detyrojnë ato. Kjo paketë bashkohet me mijëra dokumente të tjera që janë deklasifikuar gjatë viteve të fundit, qoftë nga vetë Departamenti i Shtetit ose nga parti të tjera si Shtëpia e Bardhë apo Agjencia Qendrore e Inteligjencës (CIA).
Ligji Nr. 13526 për marrjen e informacionit nga qeveria urdhëron publikimin periodik të dokumenteve zyrtare pas 25 vjetësh nga dorëzimi i dokumentit origjinal. Megjithatë, i njëjti ligj përcakton nëntë përjashtime që lejojnë qeverinë të mos lëshojë informacione në lidhje me ruajtjen e jetëve të personave dhe zyrtarëve të huaj që kanë bashkëpunuar fshehurazi me Shtetet e Bashkuara të Amerikës (SHBA).
Gjithashtu, përjashtime përfshijnë ato që mund të lidhen me mbrojtjen e metodave të mbledhjes së informacionit dhe spiunazhit, ose dokumentet që lidhen me zbulimin e metodave të prodhimit të armëve të shkatërrimit në masë, ose me shkeljet e ligjeve ose marrëveshjeve ndërkombëtare nga SHBA. Përjashtimet përfshijnë gjithashtu çdo dokument që zbulon metodat e planifikimit të operacioneve ushtarake ose operacioneve të inteligjencës.
Duke folur për Radion Publike Kombëtare të SHBA-së, ambasadori kilian Juan Gabriel Valdes tha se kishte bërë një kërkesë zyrtare për të deklasifikuar disa dokumente. “Ne ende nuk e dimë se çfarë pa presidenti Nixon në tryezën e tij në mëngjesin e 11 shtatorit 1973,” tha ai.
Departamenti i Shtetit ka deklasifikuar dy informime të inteligjencës, raporte mbi grushtin e shtetit kilian që arritën në zyrën e presidentit Richard Nixon ditën e grushtit të shtetit dhe në ditët para tij. Megjithatë, ambasadori kilian në Uashington beson se kjo nuk mjafton.
Ambasadori shtoi: “Populli kilian kërkon më shumë transparencë, dokumente dhe detaje rreth asaj që ndodhi. Ne kemi marrëdhënie të shkëlqyera me Shtetet e Bashkuara të Amerikës, si tani ashtu edhe ndër vite. Natyrisht, ajo që ka ndodhur në të kaluarën nuk mund të korrigjohet apo ndryshohet, por ne kemi të drejtë të dimë se çfarë ndodhi dhe si mund ta mbrojmë demokracinë tonë, në mes të një ndarjeje të madhe në shoqërinë tonë midis mbështetësve dhe armiqve të grushtit të shtetit.”
Ambasadori shtoi: “Ne e dimë tekstin e bisedës mes Nixon dhe Henry Kissinger, atëherë këshilltar për sigurinë kombëtare, dhe se si ata panë një rrezik të madh në zgjedhjen e një presidenti socialist në një vend të Amerikës Latine. Pra, ne duhet të shohim se çfarë i paraqiti CIA presidentit Nixon për këtë.”
Dy dokumente historike
Një dokument i publikuar zbulon se në mëngjesin e grushtit të shtetit të mbështetur nga SHBA, CIA informoi Presidentin Nixon se oficerët ushtarakë kilianë ishin “të vendosur për të rivendosur rendin politik dhe ekonomik” por “mund të mungojë një plan i koordinuar efektivisht për të përfituar nga opozita masive civile”.
Pasi e mbajti të gjithë dokumentin të fshehtë për dekada, CIA më në fund publikoi raportin e agjencisë së inteligjencës dërguar presidentit më 11 shtator 1973, në përgjigje të një kërkese zyrtare nga qeveria kiliane për të dhënat ende të klasifikuara.
CIA gjithashtu deklasifikoi pjesërisht një konferencë të inteligjencës të 8 shtatorit 1973, në të cilën presidenti Nixon u informua gabimisht se “nuk ka prova të një komploti të koordinuar grusht shteti midis degëve të ushtrisë” në Kili. “Nëse kokat e nxehta në Marinën veprojnë me besimin se do të marrin automatikisht mbështetje nga shërbimet e tjera, ata mund të gjenden të izoluar,” thuhet në raport.
Përmbledhja ditore e Presidentit është ndër të dhënat më domethënëse të humbura të grushtit të shtetit ushtarak në Kili, pasi përmbante informacione që konfirmonin se inkurajimi i presidentit Nixon dhe këshilltarit të tij kryesor, Henry Kissinger, që ushtria të merrte pushtetin në Kili dha fryte.
“Qeveria amerikane ka përfunduar një shqyrtim të deklasifikimit të këtyre dokumenteve, në përgjigje të një kërkese nga qeveria e Kilit dhe për të mundësuar një kuptim më të thellë të historisë sonë të përbashkët”, tha Departamenti i Shtetit në një deklaratë. Ai shtoi se deklasifikimi ishte “në përputhje me angazhimin tonë për rritjen e transparencës”.
Nga ana tjetër, qeveria kiliane i ka kërkuar administratës së presidentit Joe Biden që të publikojë të dhëna të tjera historike të rëndësishme, por ende sekrete, të SHBA-së për Kilin lidhur me grushtin e shtetit dhe pasojat e tij.
“Gjeneral Uashington”
Augusto Pinochet njihej si “Gjenerali Uashington”, dhe menjëherë pas marrjes së pushtetit shkatërroi marrëdhëniet e vendit të tij me Kubën dhe Bashkimin Sovjetik dhe forcoi lidhjet me SHBA-në. Kili mori miliona dollarë dhe Uashingtoni e mbështeti pa kursim Pinochet-in, pavarësisht shkeljeve flagrante të të drejtave të njeriut.
Gjatë sundimit 17-vjeçar të Pinochet-it, u regjistruan më shumë se 40,000 viktima të ekzekutimit, torturës, burgimit politik ose zhdukjes me forcë.
Është gjithashtu e rëndësishme të theksohet se Kili iu rikthye sundimit demokratik në vitin 1990, kur filloi periudha e tranzicionit plot tension, e cila ende e ndan shoqërinë kiliane në mbështetës të ushtrisë dhe mbështetës të rrugës demokratike.
Pinochet u arrestua në Londër në vitin 1998, por nuk kreu asnjë burg para vdekjes së tij për krimet për të cilat akuzohej. Ai ishte në arrest shtëpiak deri në vitin 2006. /tesheshi.com/
