Për dy arsye kemi zgjedhur një reportazh nga Rudina Xhunga mbi Vlorën tragjike të ’97-ës: e para është gazetareske, pasi gazetarja e njohur mund të konsiderohet pa droje si ndër penat më cilësore të reportazhit, një gjini, talentin e së cilës nuk e ka kushdo që mund të ushtrojë gazetarinë. Sot, si shumëçka në gazetari sot, edhe reportazhi është në krizë, pasi pakkush, ose gati askush s’e lëvron, kur është fjala për të shkruarin.
Rudina Xhunga e mesviteve ’90 e më pas, ishte një befasi në stilin e të shkruarit të reportazhit, e kjo mund të dallohet e shijohet njëherësh në këtë të zgjedhurin për retro.
E dyta arsye është për të kuptuar se Shqipëria e sotme, duke kujtuar se ç’kemi lënë pas, ku veçon 97-ta si një dramë e jashtëzakonshme shumëpërmasore, por dhe ajo Shqipëria pa kulme dramatike e thjesht me atë mizerjen gjithashtu të shndërruar në normalitet, është padyshim shumë më e mirë.
Duhet të kthesh kokën pas dhe për shumëçka, për ta kuptuar këtë. Dhe ky reportazh që na sjell në kujtesë ’97-ën, është një ndihmesë e vyer për t’u ftilluar për atë që Shqipëria e sotme nuk ka lidhje me të djeshmen, e largët apo e afërt qoftë. Vlora shumë më tepër.
Vlora, Hiroshima pa bombën “A”
Eshtë naivitet të besosh se të mjaftojnë 7 orë për ta takuar, vizituar dhe përshkruar Vlorën. Sepse në Vlorë (ndoshta ka ende njerëz që nuk e dinë), ka pasur 7 muaj luftë të mirëfilltë.
Nëse dikur në Hiroshima u hodh një bombë, që dihej nga kush dhe pse, vlonjatët ende nuk e kuptojnë pse zgjodhën pikërisht Vlorën për të mbjellë vdekjen dhe s’dinë në do të ketë ndonjëherë njerëz që do të dalin para gjygjit për t’u ndëshkuar siç e meritojnë. Ekziston një kujtesë kolektive që s’harron kurrë, në emër të së cilës një ditë do të ketë shumë për të thënë. Veç, deri atëherë qyteti duket se do falë dhe harrojë shpejt. Sepse njerëzit që përjetuan natën e tmerrshme në pritje të SHIK-ut, të plumbit të rastësishëm, të trokitjes në mesnatë që kërkonte jetën ose paratë, njerëzit që jetuan në ankth e tmerr, duke u ngujuar në shtëpi, pa ditur deri kur, ata që vranë pa u menduar, ata që humbën të afërmit, ata që ngelën të gjymtuar, ata që kanë trupat e të dashurve në det, ata që humbën djersën e punës së keqpaguar nëpër botë, e kanë megjithatë një zemër dhe një shpresë në emër të së cilës kërkojnë të jetojnë.
Vlora dëshiron fuqishëm ta rinisë jetën, ku ia ndërprenë dhe kjo duket kur sheh makinat që kanë rënduar trafikun, plazhin plot, kur sheh dyqanet që po hapen përditë, kur sheh themelet e lokaleve buzë detit, kur sheh policë në çdo rrugë.
Eshtë pikërisht një makinë policie dhe referenti i inspektoriatit të rendit në Vlorë që na shoqërojnë gjatë gjithë rrugëtimit tonë, duke dëshmuar kështu respekt për gazetën që i qëndroi pranë qytetit, në ditët e tij më të vështira.
Babica, qyteti i vdekjes
Në 10 shkurt 1997 u vra në Vlorë Artur Rustemi. Në 10 gusht vdiq një fëmijë i porsalindur, Bebi Saçaj. Nga 10 shkurti në 10 gusht janë shuar 362 jetë. Rruga më e zakontë për banorët e qytetit këto 7 muaj ka qenë ajo që të çonte në varreza. Andaj, nuk mund të mos e nisim reportazhin nga vdekja, që ndonëse tani duket sikur e ka braktisur qytetin, për ditë e muaj e ka zotëruar plotësisht. Nekrologjitë e ngjitura shkujdesshëm në murret e bankës, zëvëndësonin njëra-tjetrën, ndërsa varret mbinin përditë, duke shtuar parcela të reja në varrezat e vjetra. Të vdekurit e parë u vendosën në parcelën e përcaktuar dikur për të persekutuarit.
Mandej varret u shtuan aq shumë, sa zunë dhe rrugën, dhe, kur gjithë hapësira e mundshme u mbush, për të ardhurit e rinj u caktuan parcela të tjera. Në qytetin e të vdekurve tani ka rënë heshtja aq sa të duket e pabesueshme se dikur çdo ditë ka pasur deri 10 funerale; kujë, lule dhe krisma. Vdekjen ndillnin njëra-tjetrën. Ndërsa varrosej dikush nga plumba të rastësishëm apo hakmarrës, vdiste dhe ndonjë tjetër. Punëtorët e varrezave tregojnë se aty kanë ndodhur çudira. Si p.sh. rasti i një gruaje që vinte të qante të shoqin dhe merret peng nga dy djem, të cilët e detyrojnë të zhvendoset një varr më tutje për të qarë shokun e tyre. Gruaja që s’kishte dëgjuar kurrë për djalin para varrit të të cilit e lanë, nuk mund të bënte ndryshe, kur shikonte mbi kokë dy fytyra të egërsuara dhe dy automatikë. Pasi e qau të vdekurin, djemtë siç duket ngelën të kënaqur dhe e çuan me makinën e tyre në shtëpi, madje dhe e paguan. Ndërsa një varrmihës që mundohej të bindte dy të rinj se sipërfaqja e çdo varri është 1.2 me 2.4 dhe ai s’mund ta zgjeronte dot këtë hapësirë, u qëllua shtazarisht, derisa e detyruan të vepronte siç kërkonin shokët e të vrarit.
Çdo varr i ri në qytetin e vdekjes e ka një histori të veçantë. Ajo ç’kanë të përbashkët është se të gjithë janë njëlloj të bardhë, të bukur, të mbushur me lule, për më tepër punuar kujdesshëm. Pranë e pranë gjen jo vetëm varre njerëzish të së njëjtës familje, por dhe varret e atyre që kishin vrarë njëri-tjetrin. Një 20-vjeçar vrau një tjetër, shokët e të vrarit e dogjën atë të gjallë. Dy të vdekurit janë pranë megjithatë. Dy vëllezër i kanë gjithashtu pranë varret. I pari vdiq i madhi, tjetrin e vranë ndërsa vajtonte mbi varrin e të vëllait. Afër varrit të gruas, vrarë nga policia 6 muaj të shkuar, është varri i burrit vdekur dy ditë më parë në një aksident automobilistik. Familjarët kishin sjellë vajzën e tyre 1-vjeçare, e cila shikonte e çuditur fotografinë e mamit dhe babit pa kuptuar asgjë. Varre fëmijësh vdekur aksidentalisht, grash të bukura si Greta e vrarë pranë dyqanit, apo Eva e përdhunuar dhe e braktisur pa jetë buzë rruge, varre 20-vjeçarësh vdekur për hakmarrje, varre pa fund, epitafe rrënqethëse.
20 milion lekë kushton varri ende i papërfunduar i tre vëllezërve vdekur në të njëjtën ditë. “Ç’të duhen emrat?”, pyesin punëtorët e vdekjes, në fytyrat e të cilëve duket e gdhendur frika. Ata kanë qenë aq pranë vdekjes dhe e dinë mirë çdo të thotë të gjesh arkivol për një kokë pa trup, apo për një trup lënë tre ditë në Panaja, i gjetur i ngrënë nga krimbat. Ata e dinë se çdo të thotë të hapësh një varr duke pritur gjithë ankth se mos një plumb i rastësishëm e shndërron atë në varrin tënd. Ata i dinë të gjitha, aq sa ju duket e çuditshme si kanë ende frymë të të flasin dhe të tregojnë për makabritete dhe paradokse, nga ato që kanë ndodhur me shumicë në Vlorë. Ata nuk duan të shkruhet se afër kriminelëve, janë varrosur dhe policët vrarë prej tyre, afër një vrasësi është varrosur dhe viktima pa faj. “Mjaft, të thonë, mos shkruani më për krime dhe kriminelë. Kanë vdekur tani, s’dinë ç’bëhet më këtu, ndërsa ne të gjallët duam të harrojmë”. Punëtorët e vdekjes janë gati të lumtur që këto ditë po shohin më pak makina funeralesh, madje fare pak, dhe gëzohen shumë kur dëgjojnë për “vdekje nga Perëndia”…
Bluzat e bardha që lanë jetën peng
Në këta 7 muaj vlonjatët mbijetuan gjithsesi. Në rast se ndër këta të mbijetuar ka heronj, ata janë bluzat e bardha. Kur Vlora u kthye në një kasaphanë dhe mori ngjyrë gjaku dhe erë vdekjeje, 690 punonjësit e spitalit nuk e braktisën punën për asnjë çast, ndonëse nën terrorin e kallashnikovëve. Spitali rrethohej përditë nga banda të armatosura që merrnin peng mjekët. Ndërsa kirurgët shpëtonin jetë, rivalët e tij vinin e vrisnin në sallën e operacionit, kur ai ishte ende nën narkozë. Janë rrahur, ofenduar, keqtrajtuar dhe kërcënuar mjekët e sanitaret, por askush prej tyre nuk u largua për asnjë çast, nuk u tremb nga morgu, ku kufomat duheshin kapërcyer për të kaluar, as nga shtretërit e larë në gjak, as nga krismat në korridore, as nga tarraca e spitalit, ku qëllohej parreshtur.
Drejtori i spitalit Servet Kojdheli kujton një natë kur duhej të kthehej në punë vonë, shumë vonë, dhe ndërsa në rrugë luftohej, ai ecte me një bluzë të bardhë në dorën e ngritur lart, derisa arriti në zyrë, e veshi bluzën, piu një trinitrinë dhe u fut në morg për ekspertizën e zakontë mjeko-ligjore. Ai të tregon se kur në Vlorë nisi ora e parë e luftës, mblodhi personelin për t’ju thënë: “Tani keni punë. Kush do të iki unë e kuptoj. Kush do të rrijë të fillojë në çast”. Atë ditë u krijua brigada e parë roje 24-orëshe me mjekë të të gjithë specialiteteve, sanitare, infermierë, që të lodhur, të stresuar, trembur dhe të papaguar, ndërronin përditë njëri-tjetrin, për t’i shërbyer jetës, në pritjen e ankthshme të vdekjes së vet. Në një qytet të braktisur dhe nga zogjtë, kur vetëm vdekja endej në qiell e në tokë, ku vritej, plagosej, me dhe pa shkak, mjekët, infermierët, lanë peng jetët e tyre në emër të jetës së Vlorës.
Tani spitali i Vlorës është zhveshur nga shumëçka. Në sallën e operacioneve duken gjurmët e plumbave të kujt vinte dhe qëllonte gjatë punës. Dyshekë, shtretër, ilaçe, janë vjedhur. Aparate të rëndësishme janë shpuar nga plumbat dhe nuk funksionojnë më.
Xhamat gjithashtu s’duken gjëkundi. Dhe nuk mund të ndodhte ndryshe, kur në dyert e këtin spitali kanë hyrë 345 të plagosur me armë zjarri dhe janë shtruar për ditë të tëra deri në shërim. Janë mjekuar dhe dërguar në shtëpi 461 persona, kanë vdekur 13 njerëz dhe kanë ardhur të vdekur 315 të tjerë. Prej të plagosurve, 94 janë dërguar në Greqi dhe 14 në Itali. Shumica nën kërcënimin se do të hidhej spitali në erë, nëse ata nuk dërgoheshin jashtë. Ndërkaq në spital së fundi ka mbërritur testamenti i një anglezeje, që pasurinë e saj prej 150 mijë dollarësh ia dhuron spitalit. Derisa ato dhe fonde të tjera të vijnë, spitali i qytetit do jetë po ai. Mjekët do të lëvizin nëpër korridoret dhe dhomat që bartin kujtime nga më makabret dhe çdo gazetari që do të vijë do i tregojnë të njëjtat histori, që mbyllen zakonisht: “Asgjë nuk mbarroi këtu. Do shihni ata që do lindin këto kohë nga nëna të sëmura nga tmerri. Tani nuk vijnë më në spital shumë të plagosur, apo të vrarë, por njerëz me infarkte, ishemi zemre, apo cerebrale. Njerëzit, deri më sot të adoptuar me tmerrin, tanimë do të ndjejnë pasojat…”.
Vlora, apo Hiroshima?
Si për shoqërim idesh gjatë takimit me Vlorën, të kujtohet filmi “Hiroshima mon amur”. Dhe Vlora i ngjan qytetit të rrafshuar nga bomba. Pallate të rrëzuara nga tritoli, dyqane të zhveshura nga grabitja, Banka e Kursimeve e djegur, VEFA e plaçkitur. Karkasa makinash të djegura dhe lule në çdo rrugë në kujtim të një vdekjeje. Ngado të hedhësh sytë ndesh vetëm shkatërrim, aq sa të duket se nuk ka ngelur asnjë kujtim nga kohët kur në Vlorë takoje lumturinë gjatë një jave plazhi. Dikur vila më e bukur e Vlorës ishte ajo e Mehmet Shehut, që mandej u përdor nga Berisha. Tashmë ajo është një gërmadhë, së cilës i kanë marrë gjithçka, duke i lënë vetëm përfytyrimin e asaj ç’ka qenë dikur. Atje gjen disa 16-vjeçarë që e përdornin dikur pishinën si trampolinë për t’u hedhur në det. Fëmijët të afrohen dhe kur i pyet ç’bëjnë, qeshin: “Lahemi”, të thonë.
-Keni qenë këtu kur u shkatërrua vila?
-Jo, erdhëm kur kishte ngelur vetëm skeleti.
-Vini për të peshkuar?
-Ku ka peshq në Vlorë! Ata kanë emigruar dhe në det mund të gjesh vetëm kocka njerëzish…
-Do ikni dhe ju në Itali?
-Pse? Pastaj, ku ka qytet më të bukur se Vlora. Ne po e bëjmë nga e para, ja kështu…dhe njëri prej tyre ulet në pishinë, merr disa pllaka dhe bën sikur i ngjit bashkë.
-Hajde, më nxirrni në fotografi – thotë ai, që ta shikojnë në Tiranë si do e bëjmë ne Vlorën. Ju vazhdoni të shkruani për Zanin që qenka në Itali dhe gënjeshtra të tjera si ato që thuhen në kafene.
-Zani ishte dje te moli dhe bënte plazh.
-Jo, dje po vriste cironka me tritol.
Pastaj të gjithë qeshin dhe ndërsa ne largohemi, na shoqërojnë më batuta aspak naive…
-Na keni dërguar specialet. Po para, do na dërgoni? Ju bie ndërmend për ne, apo ju vjen keq vetëm se s’bëni dot plazh këtu? Do e kërkoni Vlorën….!
Vlora tjetër
Ka dy javë që Vlorës i ka ndryshuar frymëmarrja. Qyteti që mbyllej në shtëpi në orën 10 të drekës, tashmë, ndonëse jo krejt shpenguar, ka rinisur të jetojë normalitetin e vet. Kjo shkak të parë njeh ardhjen e specialeve, që tregojnë ardhjen e shtetit. Sidomos në Vlorë, e kanë kuptuar mirë, se shteti i mirë, apo i keq, është i domosdoshëm, sepse, kur ai mungon, ligjin e bëjnë bandat, të cilat, “të mira” apo të “këqija”, ngelen banda.
Njerëzit përpiqen të flasin sa më pak për çfarë kaluan. Shumëkush nuk ka harruar aspak paratë e humbura te Gjallica, por sidoqoftë i gëzohet mundësisë për të shkuar në plazh. Ata që nuk u kujtuan në 7 muaj që kishin dhe det, tani mbushin plazhin deri vonë. Natën nuk e trembin më krismat dhe dëshira për t’ju rikthyer jetës është zotëruese në qytet. Të gjithë duan të jetojnë ndryshe…./tesheshi.com/
Shkruar nga Rudina Xhunga, 31 gusht, 1997
