Plot 414 objekte kulti – kisha, xhami, teqe e manastire rezultonin të shkatërruara plotësisht në fudn të Luftës së Dytë Botërore në Shqipëri.
Duke bërë një bilanc të dëmeve të luftës në një varg fushash të trashëgimisë, Aleks Buda raportonte se veç siteve arkeologjike dhe trashëgimisë kulturore në to, një dëm i madh dhe i parikuperueshëm i ishte bërë trashëgimisë shqiptare në fushën e objekteve të kultit.
Në raportin e tij të detajuar, hartuar në maj të vitit 1947, ndërsa fokusohet në humbjet e mëdha që trashëgiminë mesjetare të Shqipërisë, ai rendit një varg objektesh kulti që ishin shkatërruar plotësisht e të tjera të dëmtuara rëndë.
“Me shkatërrimin e plotë, të ma se 414, me damtimin e randë të ma se 194 kishash, xhamiash, teqesh, manastiresh, ndërtesa që përfaqësonin vlefta artistike-arkitektonike e që njëkohësisht ishin monumente historike ma të rëndësishme të mesjetës së saj, Shqipërija ka pasë humbje të pazëvendësueshme.
Mund të themi se me këto humbje arkitektura mesjetare u çduk në Shqipni e bashkë me të u çduk edhe nji varg tjetër monumentesh arkitektonike dhe historike që ishin shprehja e artit islamik-oriental në Shqipni”, shkruan Aleks Buda.
Më tej ai vijon në raportin e tij: “Me humbjen e manastirit të Shën Gjon Vladimirit afër Elbasanit, të Shën Pjetrit në Vithkuq, të Shën prodhomit në Voskopojë (të tri themelue para shekullit 14-të), të teqes së Turanit, të xhamisë së vjetër të Tiranës (nga shekulli 17-të), me damtimin e xhamisë së Et-hem Beut prapë në Tiranë humbin nji tok monumentesh që me prezencën e tyre vetë, si ensemble, ishin nji dokument i mesjetës shqiptare. Por me to humbi edhe nji pasuni e madhe ikonash, afreskesh murale, librash liturgjike, dokumentash historike dhe gjuhësore, rrobash meshe etj., material që i përbanin këto ndërtesa”.
Në fund të raportit të tij Buda shkruan se “dami i shkaktuem nga djegja e tyne nuk mund të konstatohet plotësisht, sepse ose nuk ishte inventarizue, ose inventarët janë prishë bashkë me objektet. Vetëm nji pjesë e vogël nga këto objekte ka mujt të identifikohet”. /tesheshi.com/
