Nga Pascal Lottaz dhe Nasir Andisha*
Lufta e re ruso-ukrainase është një tragjedi e tmerrshme për popullin e Ukrainës dhe një pengesë e jashtëzakonshme për strukturën evropiane të sigurisë pas Luftës së Ftohtë. Megjithatë, ka shenja se të dyja palët po krijojnë bazën për një përfundim të negociuar të armiqësive, edhe pse raketat bien shi në të gjithë territorin ukrainas.
Presidenti rus Vladimir Putin ka kërkuar që Ukraina të “denazifikohet”, “çmilitarizohet” dhe, më e rëndësishmja, të bëhet një shtet neutral. Homologu i tij ukrainas, Volodymyr Zelensky ka sinjalizuar se është i gatshëm të flasë për një status neutral për vendin e tij.
Zëdhënësi i Departamentit Amerikan të Shtetit, Ned Price e ka quajtur këtë një diplomaci “në tytën e armës” – e cial është në fakt – por një status neutral për Ukrainën nuk është asgjë e re, madje është propozuar nga shumë mendimtarë realistë në Perëndim.
Përkrahësit më me ndikim përfshijnë ish-këshilltarët e Sigurisë Kombëtare Henry Kissinger dhe Zbigniew Brzezinski, profesorët John Mearsheimer, Hall Gardner , Stephen M Walt dhe Renée Belfer, të cilët shpjeguan pse besimi dogmatik i Perëndimit në narrativën liberale ishte thelbi për konfliktin në radhë të parë. Shumë studiues po ashtu e kanë mbrojtur këtë tezë për zonat tampon, të cilat nuk janë pjesë e rrjetit të sigurisë së Rusisë apo SHBA-ve, thjesht sepse ka kuptim strategjik.
Neutraliteti i përhershëm është një zgjidhje mjaft evropiane për një problem shumë evropian: kërcënimet e ndërsjella gjeopolitike. Zvicra u neutralizua nga Fuqitë e Mëdha në 1815 për të mbajtur të ndarë Austrinë dhe Francën, Belgjika dhe Luksemburgu u neutralizuan më vonë për të vendosur hapësirë midis Francës dhe Gjermanisë dhe Austria u neutralizua në 1955 për të rifituar pavarësinë e saj pa u bërë një tjetër anëtar i NATO-s që mund të kërcënonte BRSS.
Kjo funksionoi sepse shtetet neutrale tampon e qetësojnë dilemën e sigurisë. Shtetet neutrale të përhershme, edhe kur kanë ushtri – që pothuajse të gjithë e kanë – nuk paraqesin kërcënim strukturor për fuqitë e mëdha, ndërsa armët bërthamore ose aleancat si NATO-ja po.
Kjo është arsyeja pse edhe Moska ka bërë thirrje për një Ukrainë neutrale, dhe jo vetëm që kur filloi lufta. Politikëbërësit e jashtëm rusë e kanë sugjeruar atë në nivelet më të larta, së bashku me një federalizim të shtetit siç parashikohet në marrëveshjet Minsk II.
Që nga 17 dhjetori 2021, kur Rusia publikoi dy projekt-traktate, ishte e qartë se Moska do të pajtohej me një status neutral për Ukrainën. Edhe nëse dikush refuzon kërkesat për tërheqjen e NATO-s në kufijtë e vitit 1997 (kjo është një pjesë e propozimit), neutraliteti i Ukrainës ende përbën pjesën thelbësore.
Tashmë kërkesën për politikën e kemi në tavolinë edhe direkt nga Putini. Ekspertët liberalë në Perëndim e hodhën poshtë këtë si dëshirë të Kremlinit për një “sferë ndikimi”. Megjithatë, pavarësisht nga epërsia e qartë në konflikt, Rusia ende i qëndron kërkesës së saj për një Ukrainë neutrale. Është e qartë se Putini do të kërkojë gjithashtu ndryshime të rëndësishme në sistemin e brendshëm politik të Ukrainës – kjo është pjesa “denazifikuese” e ultimatumit.
Të mos keqkuptohemi; sulmi i paprovokuar ndaj Ukrainës është një shkelje flagrante e ligjit ndërkombëtar dhe është i paligjshëm, si shumë veprime të tjera të mëparshme ruse. Nuk mund të ketë asnjë justifikim në nivelin e ligjit apo të mirësjelljes morale. Por nuk është kjo çështja.
Për realistët – dhe Putini është sigurisht një – e vetmja gjë që ka rëndësi është se çfarë mund të arrihet dhe me çfarë kostoje. Duhet vetëm pak “ndjeshmëri strategjike” për të kuptuar pse, nga perspektiva ruse, NATO duket si një kërcënim mjaft i madh në çdo hartë.
Por çfarë duan ukrainasit? Kjo pyetje është gjithashtu e rëndësishme sepse për të dalë një zgjidhje vërtet neutrale, duhen tre përbërës: vullneti i njërës palë, vullneti i palës tjetër dhe gatishmëria e shtetit në fjalë për të filluar të luajë një rol neutral.
Lidhur me situatën para luftës, ekspertë si Olga Oliker theksuan se shumica e ukrainasve në zonat e kontrolluara nga qeveria e vendit favorizonin anëtarësimin në NATO. Nicolai N Petro, nga ana tjetër, u shpreh se kjo mbetet e vërtetë vetëm për sa kohë që popullsia e Donbasit dhe Krimesë nuk llogaritet në vlerësim.
Një studim i vitit 2020 zbuloi se në përgjithësi, opinioni i qytetarëve të Ukrainës ishte shumë i larmishëm, me një shumicë (më shumë se 50 përqind) që favorizonte “marrëdhënie të mira dhe pozitive” me NATO-n (jo anëtarësimin) ndërsa mbi 60 për qind gjithashtu favorizonin marrëdhënie “të mira dhe pozitive” me Rusinë.
Ukraina gjithashtu, historikisht, ka pasur një qasje të vazhdueshme ndaj neutralitetit si politikë e jashtme. Në vitin 1990, ndërsa ishte ende një shtet sovjetik, parlamenti ukrainas miratoi “Deklaratën e Sovranitetit”, e cila specifikonte se nëse ai bëhej i pavarur, vendi i ri synonte të ishte një shtet i përhershëm neutral.
Pas rënies së Bashkimit Sovjetik, Kievi miratoi vërtet shtyllat e politikës së jashtme të “neutralitetit, statusit jo-bërthamor dhe jobllokut”. Pas marrjes së garancive të sigurisë nga Britania e Madhe, Rusia dhe SHBA, Ukraina konsolidoi më tej qëndrimin e saj neutral duke hequr qafe arsenalin bërthamor të trashëguar nga sovjetikët sipas Memorandumit të Budapestit në 1994.
Megjithatë, politika nuk u mbështet kurrë në mënyrë të njëanshme në procesin e brendshëm politik. Midis 1994 dhe 2014, shkalla e politikës së neutralitetit ukrainas varej kryesisht nga qeveria në pushtet.
Përshkallëzimi mes Rusisë, Ukrainës dhe NATO-s ka përkeqësuar të gjithë arkitekturën e sigurisë evropiane, me situatën më dramatike tani pas sulmit ushtarak të Rusisë.
Meqenëse Rusia është e gatshme ta pranojë atë, një pozicion ndërkombëtar neutral dhe një strukturë e brendshme federale do të ishin mënyra më pragmatike për ta rikthyer paqen në Ukrainë. Kjo zgjidhje nuk do ta shkëputte Ukrainën nga lidhjet e saj me Evropën Qendrore dhe Perëndimore.
Një Ukrainë neutrale ende mund të tregtojë dhe bashkëpunojë me Perëndimin. Integrimi i mëtejshëm tregtar me BE-në do të mbetej i mundur për aq kohë sa do të ishte i krahasuar me integrimin me ekonominë ruse për të balancuar të dyja. NATO, Rusia dhe neutralët janë, siç tha Forumi Atlantik, “të dënuar të bashkëpunojnë ” nëse do të arrihet një strukturë sigurie funksionale.
Për Rusinë, kjo do të thotë ndalim i luftës pa një pushtim të përhershëm, që Ukraina të pranojë një status federal dhe neutral dhe që Perëndimi të kuptojë se siguria evropiane është më shumë se një NATO maksimalisht e madhe.
Një Evropë e qëndrueshme kërkon një strukturë pune që balancon nevojat e sigurisë të të gjithë partnerëve të saj dhe çon në zgjidhje të konflikteve të bazuara në ligj dhe të miratuara ndërkombëtarisht. Një Ukrainë neutrale do të mbetej një pjesë e ndërlikuar e kësaj strukture, por jashtë çdo aleance ushtarake “të vështirë”, ashtu si Zvicra dhe Austria. Nuk do të ishte një humbje për NATO-n, por një fitim për Evropën. /tesheshi.com/
*Pascal Lottaz është një profesor i asociuar i studimeve të neutralitetit në Institutin Waseda për Studime të Avancuara në Tokio.
Nasir A Andisha është Ambasador dhe Përfaqësues i Përhershëm i Republikës Islamike të Afganistanit në Kombet e Bashkuara në Gjenevë. Ai mori një diplomë doktorature në studimet diplomatike nga Universiteti Kombëtar Australian në 2015.