Fabula e skenës tek “Përballimi” që shoqërohet me shprehjen “Gërmo Tare, gërmo! Aty do gjesh qenin e ngordhur!”, vlen si tregues i faktit se e kundërta, diç me vlerë gjendet pas çdo kazme të ngulur në tabanin e tokës. Në një qytet si Durrësi, kjo përkthehet tek thesarët arkeologjike të nëndheshme…
Nga Mark Brunga
Dihet tashmë se pak po të gërvishtësh tabanin tokësor të Durrësit, do hasësh në dëshmi të prekshme antikiteti. Ky qytet është pothuajse i tëri mbi një tjetër qytet, antik e mesjetar bashkë, kun ë 20 vjet jemi dëshmitarë që pas çdo kazme, e më saktë ruspe, kanë dalë në dritë relike të rralla. Disa janë shpëtuar, por shumica janë shfarrosur nën themele pallatesh ose hedhur tutje si inerte pa vlerë.
Këto kohë, po kryhen të tjera punime, kësaj radhe tek një prej qendrave më historikë të qytetit, ku pritet të ngrihet një kompleks i quajtur “Veleria”, një intvestim shtetëror ky, me të cilin do të identifikohet Durrësi në të ardhmen. Edhe aty, siç ndodh pra zakonisht, ka dalë në dritë një tjetër qytet i dikurshëm.
Fatos Tartari, arkeolog i njohur i Durrësit, shpjegon se çfarë është hasur gjatë gërmimeve, në atë që njihet si lagja “Kala” dhe se çfarë trashëgohet aty nga e shkuara. Bëhet fjalë për pjesaën më interesante të Durrësit antiko-mesjetar.
“Ndër monumentet kryesore që kjo zonë, pra duke filluar nga Torra veneciane që është në këmbë edhe sot e kësaj dite, e shfrytëzuar dhe e vizitueshme, është dhe vazhdimi i unazës së brëndshme të sistemit të fortifikimeve të kohës së Anastasit, pra e pas shekullit te V-të. Këtu mbyllet trapezi i fortifikimeve të Durrësit. Ku përfshihen ndërtimet e antikitetit të vonë dhe të mesjetës së hershme. Muri vazhdonte nga Torra veneciane; dhe kuptohet që muri i Anastasit ishte shumë më i hershëm se Torra, pasi ka qënë shtojca e mëvonshme kur kushtet e luftimit ishin të përshtatura me teknologjinë luftarake të një kohe më të mëvonshme, të kohës së mesjetës kur venecianët kontrollonin Durrësin dhe gjithë qendrat bregdetare të Adriatikut, Jonit dhe në Mesdhe, deri në Selanik. Pra janë ndërtime të ngjashme, sidomos kullat e rrumbullakta.
Muri vazhdonte nga këndi jugperëndimor i sistemit fortifikues ku është tamam qoshja e fortifikimeve, zihet nga kulla veneciane që përmendëm dhe vazhdonte në linjën e lulishteve përballë, që tani janë në rikonstruksion; në drejtim të bankës dhe pikërisht te banka ka qënë dhe një nga bastionet kryesore që i përkiste sistemit fortifikues të Anastasit.
Ky bastion është prishur në kohën e mbretërimit zogollian. Ishte gjëja më e bukur dhe më karakteristike e fortifikimeve të qytetit dhe shtrihej tamam në buzë të detit, afër portit, dhe që kishte pikërisht dhe misionin e Torrës veneciane, ku është bërë dhe rezistenca kryesore ndaj pushtimit fashist. Edhe ajo kishte si mision që të kontrollonte hyrjen e portit të vjetër të Durrësit. Në mesin e kësaj linje ne kemi pasur dhe një nga portat kryesore të hyrjes në qytet që quhet “ Porta e Jallisë”. Gërmimet e fundit që janë bërë nga misionet e huaja nën drejtimin e Prof. Hotit kanë zbuluar që poshtë sistemit fortifikues të Anastasit ka edhe gjurmë të tjera që i përkasin muraturës ose sistemit fortifikues romak, parabizantin. Ato janë të ruajtura në vënd, siç janë ruajtur dhe gjurmë të limanit të lashtë të Durrësit. Deri pas luftës së II-të Botërore, durrsakët e vjetër duhet ta mbajnë mend kalatën kryesore prej druri ku akostoheshin dhe anije të tonazhit të madh mbi 5000 ton.
Mbaj mend, ishim fëmijë atëherë kur erdhi një vapor rumun me emrin “Transilvania”, e tipit të kroçierave të sotme, ishte anije mbretërore që akostohej pikërisht te kjo ura e dërrasës”, shpjegon pra arkeologu Tartari.
Projekti “Veliera”, është deklaruar që do të kushtojë 6 milionë dollarë, dhe është propaganduar si një projekt që pritet t’i japë Durrësit imazhin futurist të një qyteti turistik.
Duke iu kthyer sërish fabulës së “qenit të ngordhur” dhe “Tares që duhet të gërmonte”, në rastin e Durrësit kjo përktheht dhe si një nxitje për kreun e bashkisë së këtij qyteti, Vangush Dakon, për të cilin, në lidhje me këtë rast duhet thënë: “Gërmo Gjush, gërmo! Aty do gjesh qytetin e vjetër!” /tesheshi/
