Nga Ermir Hoxha
Ajo nuk është çame, por i ka kushtuar çamërishtes, gjuhës pra, e padyshim trashëgimisë shumëdimensionale çame një vepër të vyer për nga skrupuloziteti akademik. Dhe, kush nuk e ka lexuar “Çamërishtja, aty ku skajet takohen”, të profesoreshë Edlira Troplini (Abdurahmani), dalë së fundi në treg, njohjet për Çamërinë e çamërishten, me patjetër që i ka të mangëta. Tej tematikës, është gjithashtu një vepër që pasuron dhe mendimin akademik shqiptar, sidomos në gjuhësi. Në një intervistë për tesheshi.com, prof. Edlira flet modetisht për të, ndërkohë që rezervon një këshillë prej kolegësh edhe ndaj Prof. Aurel Plasarit dhe pretendimit të tij të shfaqur së fundi mbi një shqiptari çame të mundshme të Napolon Zervës….
Është një libër me thellësi akademike të admirueshme, mjaft të vështrosh referencat. Nga ju erdhi inspirimi dhe sa kohë u ka marrë?
Fillimisht le të themi se frymëzimi im ka qenë përshtypja që në kohën e fëmijërisë time të hershme, e gjendur midis çamëve të plazhit të Durrësit. Monografia shkencore “Çamërishtja, aty ku skajet atakohen” është fryt i një studimi të thelluar gati 15 –të vjeçar. Hulumtimet e bëra u përkasin kryesisht viteve: 1978, 1998, 2003, 2007, 2010, 2012, 2015.
Duket sikur çdo vepër kushtuar Çamërisë, ka qenë më tepër një shfryrje folklorike (ne si popull e kemi të lartë valencën folklorike në gjykimin e historisë), karshi tragjedisë çame. Ndërsa vepra juaj duket sikur sjell sa atdhedashuri aq dhe ftohtësi akademike. A ka ndodhur me vetëdije kjo ndërthurje?
Gjithmonë kam qenë e mendimit se shkenca është sa objektive dhe e ftohtë, aq edhe njerëzore. Kjo për të vetmin fakt se atë e bëjnë njerëzit. Në këtë këndvështrim, jam përpjekur të bëj një monografi shkencore në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, por për të cilën më ka ndihmuar shumë nga njëra anë, pasioni për gjuhësinë pa të cilin nuk do të arrija kurrë ta kurorëzoja punën time e nga ana tjetër, pasioni për çamërishten.
Ju jeni çame në origjinë?
Jo, unë nuk jam çame. Unë jam durrsake. Familja ime më parë ka banuar në Arapaj të Durrësit. Kur unë isha fëmijë, u shpërngulëm në të ashtuquajturën lagje çame e cila i përket po kësaj zone, por është pranë bregdetit. U gjendëm mes njerëzish që flisnin paksa ndryshe, shokë dhe shoqe çame, të cilat i karakterizonte gjithmonë ndonjë dukuri gjuhësore e veçantë (në këndvështrimin e një fëmije), si ato të prindërve e gjyshërve të tyre. Kishin edhe zakone të bukura të ndryshme nga tonat. Përshembull, përveç gjuhës, shumë përshtypje më bënin zakonet e dasmave, gatimet etj. Megjithatë, gjuha ishte e përditshme dhe bashkë me to flisnim edhe ne ndonjë fjalë çame, morëm edhe disa mënyra gatimi dhe shumë herë iu përshtatëm zakoneve të tyre në raste festash. Dasmat i karakterizonte vallja të cilën unë e kam mësuar tek familjet çame që i kam edhe sot shumë përzemër.
Pak ditë më parë, pati një “incident” me në qendër çamët, ku Aurel Plasari, e “pagëzoi” si çam Napolon Zervën, njeriun e plojës antiçame. Por Plasari nuk është dosido, është akademik në atë që thotë e mbron. Keni dhe ju ndonjë argument akademik për ta sfiduar në këtë pohim?
Ju më kërkoni argumenta akademikë? Një argument i mirëfilltë që e ka sfiduar gjithmonë kohën është e vërteta. Meqenëse po më pyesni për akademizëm, në mënyrën më të thjeshtë, do të dëshiroja të bëja pak të qartë për lexuesin, se si bëhet studimi akademik. Studimi i mirëfilltë akademik, mbështetet në hulumtimet e drejtpërdrejta, në të ashtuquajturat burime parësore e dytësore. Burimet parësore në punimet akademike, janë ato më të rëndësishmet të cilat vilen në mënyrë të drejtpërdrejtë në terren përmes intervistash, vjeljes së të dhënave dhe më pas përpunimit të tyre. Këtu futen edhe hulumtimet e bëra në dokumente të vjetra të paidentifikuara më parë apo të thjesht të pashfrytëzuara. Këto janë të dhënat që të sigurojnë fakte dhe argumenta
Është e qartë që prof. Plasari është mbështetur në një referencë të një historiani të huaj. Së pari, do të thoja (siç edhe prof. Plasari na ka mësuar në universitet apo siç na e ka mësuar të gjithëve Prof. Çabej ) është më mirë që fillimisht të bëhen verifikimet e brendshme, pra të vëzhgohet mirë e gjithë litëratura vendase e më pas t’u referohemi të huajve. Kjo për dy arsye: së pari, për të parë se deri ku shkojnë të dhënat dhe faktet tona dhe së dyti, të arrijmë të përkapim gabimet që të huajt mund të bëjnë. I nderuari Eqrem Çabej, ka arritur të vërë në dukje shumë gabime të të huajve në fushën e Albanologjisë në mbrojtje të historisë së gjuhës shqipe, pikërisht për të vetmin fakt se bashkë me rrezikun e cënimit të saj, cënohej edhe autoktonia e vendit, vijimësia iliro-shqiptare. Kujtojmë këtu albanologun e madh Gustav Mayer, kontributin e tij të madh për shqipen, por që duke mos qenë shqiptar gaboi në disa pohime për gjuhën tonë.
Fatkeqësisht, me pohimin e tij studiuesi Plasari po bën të njëtën gjë. Ju do të thoni, pse? Sepse në radhë të parë studiuesi është mbështetur në një referencë të huaj, dhe së dyti ajo është një referencë dytësore. Burimet dytësore thjesht mbështesin fakte e argumenta, por mbeten pohime. Pra, në se do t’i referoheshim pyetjes tuaj, përfundimisht mund të themi se ky nuk është një mendim i mbrojtur. Me një pohim të tillë të pambështetur mirë në fakte, çamët u vranë sërish. Ato janë prekur sot më shumë se kurrë.
Le të mbetemi tek Plasari. Ai është një gjuhëtar i sprovuar dhe po ashtu, vepra juaj kushtuar çamërishtes është një sprovë gjuhësore e niveleve të larta. A do duhej ta lexonte Plasari veprën tuaj dhe për çfarë arsyesh brenda interesit akademik?
Meqenëse po mbetemi tek i njëjti argument, mund të them se vepra për t’u lexuar ndofta është shumë e gjatë, por të paktën do t’i lutesha profesorit thjesht të takonte qoftë edhe një të vetëm shqiptar çam të moshuar e ta pyeste për tragjedinë e tmerrshme…Unë kam intervistuar shumë çamë të moshuar gjatë viteve të studimit. Dhe sigurisht, intervistimet e drejtpërdrejta kanë qenë lënda e parë. Edhe pse synimi ishte çamërishtja, pyetja që gjithmonë u kam drejtuar, lidhej me historinë e tyre të dhimbshme të spastrimit etnik. Kjo bëhej edhe për arsye profesionale, pasi në se do t’u kërkoja të më flisnin çamërisht, druhesha se do ta deformonin gjuhën dhe nuk do të mund t’i grumbulloja të dhënat për çamërishten ashtu siç flitej zakonisht.
Ajo çka duhet t’i bëj të qartë studiuesit por edhe lexuesit është fakti se ato gjithmonë kanë qenë intervista dhimbjeje, brenge dhe në asnjërën prej tyre nuk kam hasur të mos përmendej figura e tmerrshme e gjakatarit Napolon Zerva. Ky i fundit vazhdon të bashkëjetojë sot ende si hije e ankth në çdo familje çame. Mjafton që vetë profesori të gjejë sot një çam të vjetër e ta intervistojë personalisht…. më pas do të kuptojë shumë, por shumë më tepër se sa ka kuptuar ndonjëherë nga referencat. Ky është një fakt i pamohueshëm dhe po të isha në vend të studiuesit do t’u kërkoja falje publike çamëve sot, pasi në se Napolon Zerva dikur i vrau me armë e thikë çamët, prof. Plasari ndofta padashur i vrau sot përmes penës.
Finalizimi i veprës tuaj është fakti që e ngjyer me Çamëri është e gjithë shqiptaria, e shtrirë në kohë e në vende të ndryshme; pra duke mos qenë thjesht një nocion i kufizuar krahinor. A ishte ky një zbulim përgjatë kërkimeve për veprën, apo ishte pikësynim fillestar që më pas u mbush me fakte shkencore?
Studimi im është identitet kombëtar. Aty përkapen dukuritë e vjetra të gjuhës shqipe në fazat e saj të kapërcyera dhe sot përbashkësitë gjuhësore midis çamërishtes, të folmes së arbëreshëve, të folmes së arvanitasve, të folmes së disa fshatrave të Himarës, të folmes së Dibrës etj., tregojnë edhe një herë vijimësinë iliro-shqiptare dhe provojnë sot autoktoninë tonë.
Si duhet ta shohim ne shqiptarët Çamërinë, gjithçka ajo përfaqson, pas veprës suaj?
Shqiptarëve dhe Shqipërisë i mungon Çamëria. Shqipërisë i mungojnë të gjitha pjesët e saj. Diaspora e kërkon atdheun e vet herë pas here me dashuri, por edhe atdheut i duhen të gjitha copëzat e tij me qëllim që të plotësohet e të quhet Atdhe. Historia e diasporës së hershme ka qenë dhe mbetet një histori e dhimbshme. Edhe çamërishtja është parë në këtë kontekst edhe pse çamët u shpërndanë anekënd Shqipërisë shtetërore. Të gjithë e dimë që miti i arbëreshëve është Skënderbeu; çka duket qartë në këngët, vallet e zakonet e tyre, të cilat i ruajnë me mjaft dashuri edhe sot.
Ndërsa për çamët, në mit u shndërrua dashuria dhe malli për vendlindjen. Shumë prej tyre u larguan nga kjo botë pa përmbushjen e dëshirës së fundit: të shkonte vetëm një herë në Çamëri e pastaj të vdiste. Këto janë fjalë që unë përsonalisht i kam dëgjuar nga goja e më të vjetërve, por që çdokush nga ju ka fatin e madh t’i dëgjojë sot, ta kuptojë e ta ndjejë historinë e vërtetë të kësaj krahine. I nderuari E. Çabej ka thënë: “Historia e një gjuhe është historia e popullit që e flet atë”. E në se do t’i referoheshim historisë së kësaj krahine, ajo nuk nis dhe nuk përfundon tek kjo tragjedi e kobshme. Ajo është e lidhur ngushtë me historinë e Epirit i cili në kohë ta lashta përbëhej nga 13 fise, tre më të rëndësishmit ishin Kaonët në veriperëndim – Labëria e sotme, Tesprotët në jugpërëndim -Çamëria dhe molosët në verilindje. Këto tre fise veçohen pasi kanë luajtur rol të madh në historinë politike të Epirit pasi krijuan formacione shtetërore.
A është rasti që me këtë vepër Çamëria, ose çamërishtja, siç e keni cilësuar, të jetë dhe pjesë studimi e aulave ndërkombëtare të gjuhësisë dhe historisë?
Gjuha shqipe është degë më vete në familjen e gjuhëve indoevropiane. Si e tillë, në kuadër të gjuhësisë krahasuese, ajo shfaq interes të madh për t’u studiuar, pasi ajo ka ngjashmëri me gjuhë të tjera të këtij trungu. Në këtë drejtim si mjaft të rëndësishme konsiderohen brenda saj të folmet arkaike, një prej të cilave është edhe çamërishtja. Kjo e fundit jep një dorë mjaft të mirë, veçanërisht për ato të cilët do të kenë dëshirë të merren me gjuhësi ballkanike.
Dhe në fund një pyetje me spec nacional: si mendoni do reagonin grekërit ndaj veprës suaj?
Unë mirëpres vlerësimin e drejtë të çdo studiuesi, qoftë ai edhe grek.
/tesheshi.com/
