Irani duket se po e mbështet në heshtje Armeninë në konflikt, gjë që mund të provokojë një politikë edhe më agresive të Iranit ndaj Azerbajxhanit dhe Turqisë, nëse status quo-ja shkelet në favor të Azerbajxhanit në Karabakun e Epërm.
Konfliktet e rishpërthyera midis Azerbajxhanit dhe Armenisë në Nagarabakun e okupuar janë tashmë një pikë e ndezur gjeopolitike midis Rusisë që mbështet Jerevanin dhe Turqisë që mbështet Bakunë.
Por cili është roli i Iranit, një shtet me shumicë shiite si Azerbajxhani, i cili është një fqinj i të dy vendeve?
Ekspertët që ndjekin nga afër konfliktin besojnë se Irani po e mbështet fshehtas Armeninë, një vend me shumicë të krishterë.
Irani zyrtarisht u ka bërë thirrje të dy palëve t’i japin fund konfliktit, duke ofruar ndërmjetësim midis dy vendeve.
“Duke folur në përgjithësi, Irani duket se është më afër Armenisë, në marrëdhëniet me të dy vendet,” tha Bulent Aras, një profesor i marrëdhënieve ndërkombëtare në Qendrën Politike të Stambollit-Universitetin Sabanci.
Aras përshkruan disa faktorë të mbështetjes së nënkuptuar të Iranit për Armeninë, nga aleanca politike e Iranit me Rusinë, te lidhjet tregtare të Teheranit me Jerevanin.
Por midis arsyeve të tjera, ndryshimi i natyrës politike të popullsisë turko-iraniano-azerbajxhanase, siç quhet popullsia me trashëgimi azerbajxhanase brenda Iranit, luan një rol të rëndësishëm në lidhjet e ngushta të Teheranit me Jerevanin, thotë Aras.
“Irani e sheh ngritjen e nacionalizmit turk midis turqve azerbajxhanas në Iran si një problem serioz politik. Lidhjet dhe marrëdhëniet midis veriut të vendit, ku jetojnë shumica e turqve azerbajxhanas dhe Azerbajxhanit, ishin një faktor i rëndësishëm në problemet politike të Teheranit me Azerbajxhanin,” i tha Aras TRT World.
“Problemi turk” i Iranit
Disa azerbajxhanas besojnë se popullsia iraniane me origjinë turke, e cila përfshin Turkmenisht, Kashgai dhe grupe të tjera turqishtfolëse, mund të përbëjë gati 40%.
Shumë azerbajxhanas e quajnë Iranin verior Azerbajxhanin e Jugut, ku, sipas vlerësimeve të ndryshme, jetojnë gati 20 milion azerë. Disa nacionalistë dhe intelektualë të Azerbajxhanit kanë përkufizuar prej kohësh Iranin e Veriut dhe Azerbajxhanin e Jugut si identikë nga ana kulturore dhe shoqërore, duke argumentuar se ata duhet të bashkohen në një bashkim politik.
“Në Iran, për shkak të popullsisë së madhe turke, ka pasur një frikë politike gjatë gjithë historisë se dy Azerbajxhanët mund të bashkohen në një moment, Baku si kryeqyteti i Azerbajxhanit të veriut dhe Tabriz, kryeqyteti i Azerbajxhanit të Jugut,” tha Esref Yalinkilicli, një analist politik.
“Nga ana tjetër, në kujtesën politike dhe politikën e jashtme të Azerbajxhanit, idea e një Azerbajxhani të Madh ka qenë gjithmonë një faktor i rëndësishëm,” tha Yalinkilicli për TRT World.
Për shekuj me radhë, Irani dhe Azerbajxhani janë qeverisur nga vendet me origjinë turke, nga Selxhukët në Safavid dhe më në fund nga ata Kajarë. Gjatë sundimit të Kajarëve në shekullin e 19-të, pasi humbi disa beteja kryesore ndaj Rusisë, dinastia shiito-turke u lëshoi rusëve disa pjesë kryesore të territoreve të saj. Lumi Aras ose Araxes u bë vija kufitare midis dy shteteve, duke ndarë në mënyrë efektive territoret e sotme.
Ndërsa pjesa veriore e Azerbajxhanit u bë pjesë e Bashkimit Sovjetik, si Republika e Azerbajxhanit, pas revolucionit komunist bolshevik të vitit 1917, pjesa jugore mbeti nën Kajarët. Ata u zëvendësuan nga dinastia Pahlavi, me origjinë persiane, një familje që themeloi Iranin e sotëm në fillim të shekullit të 20-të.
Argumenti politik i Azerbajxhanit të Madh ka diktuar prej kohësh vendimmarjen iraniane, e cila ka përdorur mbështetjen e saj për Armeninë si një kundërmasë për të zvogëluar aspiratat e Azerbajxhanit në Iran dhe në të gjithë rajonin, tha Yalinkilicli.
“Politika tradicionale e Iranit ndaj Armenisë ka qenë prej kohësh një kundërpeshë si për Azerbajxhanin në të gjithë Kaukazin e Jugut. Si rezultat, Irani po mbështet Armeninë në prapaskenë,” tha Yalinkilicli për TRT World.
Megjithëse Irani ka një shumicë shiite, dhe azerbajxhanët janë kryesisht shiitë, këta të fundit flasin një dialekt turk, i cili është shumë afër gjuhës turke në Turqi, dhe kanë krijuar lidhje të ngushta me Ankaranë që nga shembja e Bashkimit Sovjetik.
Gjithashtu, vetëdija kombëtare midis azerëve iranianë po bëhet gjithnjë e më e dukshme pasi globalizmi ka lejuar njerëzit me origjinë turke të lidhen me vëllezërit e tyre që jetojnë në vendet e tjera fqinje, duke përfshirë Azerbajxhanin dhe Turqinë, thotë Yalinkilicli.
Motive të tjera iraniane
Sidoqoftë, përveç rritjes së nacionalizmit turk në Azerbajxhan, ka edhe arsye të tjera politike për mbështetjen e Teheranit për Armeninë.
“Arsye të tilla si mosmarrëveshjet për tokën midis dy vendeve, nacionalizmi në rritje midis turqve azerbajxhanas, çështje që lidhen me mënyrën e ndarjes së burimeve natyrore të Detit Kaspik, marrëdhëniet e ngushta të Azerbajxhanit me Izraelin, i cili është armiku kryesor i Iranit në Lindjen e Mesme.
“Dëshira politike për të ekuilibruar marrëdhëniet midis Turqisë dhe Azerbajxhanit herë pas here çon në tensione dhe kriza të caktuara midis Bakusë dhe Teheranit,” tha Aras, një profesor i marrëdhënieve ndërkombëtare.
Aras gjithashtu thekson se politika Iran-Armeni, e cila është zyrtarisht një pozicion ndërmjetësues midis dy vendeve, mund të ndryshojë ndjeshëm nëse status quo ekzistuese politike ndryshohet nga konfliktet në territorin e okupuar të Karabakut, i cili është objekt i një mosmarrëveshje midis Azerbajxhanit dhe Armenisë.
“Ne duhet t’i kushtojmë vëmendje asaj që Irani do të bënte nëse ndryshonte status quo-ja politike,” tha ai.
Sipas raporteve të fundit, Azerbajxhani duket të ketë një avantazh në rajonin e Karabakut, duke fituar disa territore kryesore gjatë konflikteve të fundit.
“Ka pak mundësi që Irani të ndërhyjë ushtarakisht në konflikt. Por nëse ekziston një zhvillim i qartë i situatës në favor të Azerbajxhanit, mund të thuhet se disa grupe politike në Iran do të kishin shqetësime serioze për shkak të kësaj.
“Por ka pak shanse që Irani të zbulojë këtë shqetësim në politikën e tij zyrtare,” përfundon profesori Aras. /tesheshi.com/
