Në fund të viteve ’90, kur Helena Ranta-s iu dha misioni për të udhëhequr një ekip finlandez të mjekësisë ligjore me detyrën e hetimit të krimeve të mundshme të luftës në Kosovë, ajo nuk mund ta merrte me mend se faktet shkencore për vrasjet nuk do të mjaftonin për të vërtetat. Në vend të kësaj, ajo u përball me presione të mëdha nga palë të ndryshme në luftë, madje edhe nga ato ndërkombëtare, por edhe nga vendi i saj, të cilët donin më shumë se kaq – të konfirmonin “të vërtetat” e tyre, veçanërisht pasi u gjetën 45 trupa në Reçak. Ranta shpejt e gjeti veten mes akuzave nga njëra anë për të thënë shumë pak dhe nga ana tjetër për të thënë shumë.
Shkencëtarja finlandeze e mjekësisë ligjore është në qendër të filmit “The Last Word of War”, në të cilin autorja Elli Rintala ndërthur regjistrime të vjetra dhe të reja, domethënë deklarata të mëparshme të protagonistëve kryesorë me të cilët ajo flet për këndvështrimin e tyre të sotme për atë që ka ndodhur në Kosovë në vitin 1999. Dallimet në pikëpamjet e palëve të ndryshme, të cilat nuk janë zbutur as pas gati 25 vjetësh nga lufta, tregojnë se ka shumë “të vërteta” në konflikt – ose se, sipas Helena Ranta-s, e vërteta është viktima e parë e çdo konflikt.
Ideja për filmin lindi kur Rintala, duke ndihmuar refugjatët nga Siria, Afganistani dhe Iraku që mbërritën në Finlandë në vitin 2015, kuptoi se ajo nuk dinte asgjë për luftën. Për të marrë përgjigje, ajo kontaktoi një mjeke të njohur finlandeze, e cila punonte në zona të ndryshme lufte, por lufta në Kosovë ishte një kthesë kyçe në karrierën e saj. Duke kërkuar një kuptim më të mirë të luftës, Rintala në film nuk jep një përgjigje se e kujt është “e vërteta” e duhur, por përkundrazi e vendos publikun në pozicionin e Helena Ranta-s për të dalë vetë në atë përfundim.
“The Last Word of War” është filmi juaj i parë dokumentar me metrazh të gjatë. A mund ta shpjegoni idenë që qëndron pas saj dhe pse vendosët ta përdorni atë për të eksploruar luftën në Kosovë?
Fillova ta bëj filmin në vitin 2016, kur kishte shumë njerëz që iknin nga Iraku, Siria dhe Afganistani. Ata erdhën si refugjatë në Evropë, madje edhe në Finlandë. Unë punova si vullnetare dhe kuptova se nuk dija asgjë për luftën, domethënë se lufta në përgjithësi ishte një e panjohur e madhe për mua. Po mendoja pse gjëra të tilla ndodhin përsëri dhe përsëri dhe pse nuk mësojmë asgjë prej tyre? Ky ishte sfondi.
Më pas mendova se ndoshta përmes realizimit të një filmi mund të marr disa përgjigje dhe mirëkuptim për
të, por edhe pak shpresë, sepse u ndjeva mjaft e pafuqishme për atë situatë. Fillova të mendoj për Helena Ranta-n, sepse ajo është shumë e famshme në Finlandë, njerëzit e dinë punën e saj në përgjithësi, por jo detajet se çfarë ka bërë në Kosovë p.sh. Mendova se Helena mund të ishte interesante, se mund të fliste për ato situata dhe të na jepte një kuptim dhe përgjigje për ato pyetje. Kështu filloi me Helenën dhe karrierën e saj. Ajo ka punuar në shumë zona lufte nëpër botë, por kur bisedova me të, kuptova se për Helenën Kosova ishte në njëfarë mënyre një moment kyç në karrierën e saj, sepse mësoi shumë dhe ishte nën presion të madh. Pastaj u interesova edhe për luftën në Kosovë dhe fillova të hulumtoj se çfarë ndodhi atje, duke kuptuar se nuk dija shumë për atë luftë. Nuk u fol aq shumë në mediat finlandeze 25 vjet më parë, dhe unë isha gjithashtu e re, kështu që ndoshta nuk e kam ndjekur aq shumë.
Në gjithë atë proces, sigurisht që keni vizituar edhe Kosovën?
Ne kemi shkuar tre herë në Kosovë për të filmuar, por edhe më parë kam lexuar shumë dhe kam mbledhur informacione. Ndoshta kam vendosur të fokusohem në Kosovë sepse kanë kaluar 25 vjet nga lufta. Ajo jep një vonesë kohore në mënyrë që të mund të analizosh se çfarë ndodhi dhe të marrësh një pamje më të qartë të saj, sepse është vërtet e vështirë të zbulosh diçka dhe të shohësh se çfarë po ndodh gjatë vetë luftës.
Dhe a keni marrë një pamje më të qartë?
Unë jam befasuar. Mendova se pas 25 vitesh qëndrimet do të ndryshonin, se disa gjëra do të përpunoheshin apo rregulloheshin. Mendova se ishte koha e mjaftueshme që njerëzit të përballeshin me të kaluarën, por më pas pashë që nuk është kështu, se ka ende kontradikta. Sinqerisht, ishte tronditëse për mua. Prandaj vendosa të bëj një film për faktin se ka anë të ndryshme dhe të vërteta të ndryshme, ndaj shikuesi duhet të gjejë të vërtetën në të. Nuk doja të bëja një film që thoshte se kjo është e vërteta që duhet të besoni. Sepse mendoj se është e rëndësishme që njerëzit të kuptojnë se sa e vështirë është të gjesh të vërtetën.
Në një farë mënyre, doja ta vendosja shikuesin në të njëjtin pozicion si Helena. Ajo erdhi në Kosovë në vjeshtën e vitit 1998. Ajo dëgjoi palë të ndryshme në konflikt dhe u përpoq të kuptonte se kujt t’i besojë dhe kush thotë të vërtetën… Nga ana tjetër, është e rëndësishme të theksohet se ka fakte, fakte të vërtetuara shkencërisht që nuk mund të mohohen. Në fund të filmit, Helena ka faktet, ka ADN-në, plumbat, trajektoren e tyre, veshjet e viktimave e kështu me radhë. Pra, të gjitha këto fakte janë pika fillestare për njohjen e së vërtetës.
Gjatë gjithë filmit shohim se si Helena Ranta përpiqet t’u rezistojë presioneve duke i paraqitur këto fakte, ndërkohë që i bëhet presion nga anë të ndryshme për t’i interpretuar në favor të tyre. Çfarë përfaqëson Ranta për ju si një figurë kyçe në film? Dhe a është vërtet e mundur neutraliteti në luftë?
Bëhet fjalë për balancimin. Përmes filmit pashë se sa e vështirë është puna e një hetuesi. Duhet të thuash diçka, por duhet të jesh shumë i kujdesshëm dhe i saktë në atë që thua dhe duhet të kesh fakte për të thënë për të. Megjithatë, Helena është interesante sepse në një farë mënyre ajo mori përsipër edhe më shumë përgjegjësi sesa do të bënte normalisht një hetues. E di që kishte hetues të tjerë finlandezë në ekipin e saj, disa thanë se “nuk duhet të shkojmë përtej punës sonë dhe të bëjmë kaq shumë ose të flasim kaq shumë”. Helena ishte më aktive. Për shembull, gjatë tentativës së hetimit në Gornji Obrinje, ajo bëri gjithçka që mundi vetë për të arritur atje, edhe pse në fund nuk ia dolën, por ajo vërtet u përpoq. Dikush në vend të saj do të thoshte se është shumë e vështirë, se është e pamundur, se kanë bërë gjithçka. Por unë kisha ndjenjën se Helena gjithmonë punonte më shumë. Në këtë kuptim, mendoj se ajo është shumë e guximshme. Gjithashtu, duhet të jesh i saktë në atë që thua, nuk mund të thuash që vrasjet ishin masakër, duhet të kesh fillimisht faktet dhe pastaj t’i thuash.
Helena ishte nën presion nga të gjitha anët. Të dyja palët i përdorën fjalët e saj për qëllimet e tyre, të pakënaqur me atë që ajo po thoshte. Njëra palë donte të thoshte më shumë, dhe tjetra pretendonte se kishte thënë shumë pak.
Cilat ishin reagimet ndaj filmit kur u shfaq në Finlandë?
Filmi u shfaq vetëm në Finlandë dhe do të ketë premierën ndërkombëtare në Sarajevë. Pra, për filmin kam pasur reagime vetëm nga finlandezët dhe ndoshta janë ndryshe nga ato që do të kemi në Sarajevë. Më interesojnë shumë mendimet dhe pikëpamjet e atyre që e shikojnë filmin. Natyrisht, në Finlandë njerëzit tashmë e njohin punën e Helena Ranta-s, kështu që është ndryshe, por nuk dinë shumë edhe për luftën në Kosovë. Shumë njerëz thanë se për herë të parë kishin njëfarë pasqyre për luftën në Kosovë. Sigurisht që ka shumë dokumentarë për të, por ky ishte pak më ndryshe, sepse nuk flitet konkretisht për luftën, pse filloi dhe të ngjashme, por për atë situatë të vështirë në të cilën u gjend Helena. /tesheshi.com/
