Në kujtimet e tija te shkruara me një stil brilant, babai i kombit boshnjak, Alija Izetbegoviq, paraqet si peng të tij faktin se nuk e ka kuptuar përse e kanë futur në burg më 1983. Izetbegoviq arsyeton në kujtimet e tij se nuk kishte bërë asnjë faj as kundër shtetit jugosllav e as kundër komunistëve. Përse pra e kishin dënuar me 14 vite burg?!
Izetbegoviqi nuk kishte synuar të bëhet lider politik e as babë i kombit. Por, ata që e kishin pushtetin në Beograd mendonin ndryshe. Ata e planifikonin një dominim serb më të fuqishëm në ish-Jugosllavi dhe pengesë për këtë do të bëheshin elitat boshnjake, kosovare etj. Ata që u panë si elitë potenciale boshnjake u futën në burgje. Njëri prej tyre do të qëllonte lideri i ardhshëm i kombit. Me këtë burgosje, Beogradi thjesht dëshironte të vononte disa procese që do të vinin pashmangshëm. Duke e pasur pushtetin qëprej një shekulli, Beogradi e kishte privilegjin të ishte disa hapa para të tjerëve.
Natyrisht, para se ta bënte me boshnjakët, Beogradi e kishte bërë këtë në raport me shqiptarët në Kosovë. Pas vdekjes së Titos, Beogradi u kujdes që aspirata e natyrshme e shqiptarëve të Kosovës për forcim të autonomisë që çonte drejt Republikës, të futet në rrugë qorre. Këtu, Tirana zyrtare i erdhi në ndihmë. Thjesht, Tirana organizonte grupe marksiste-leniniste në Kosovë. Kjo i mundësoi Beogradit që, përmes tyre, të tmerronte aleatët potencialë të Kosovës: boshnjakët, kroatët, sllovenët dhe vendet e Perëndimit. Duke i pasur në krah sllovenët, kroatët e boshnjakët e tmerruar nga mustaqet e Stalinit, Beogradi ia arrinte t’i mënjanojë përfaqësuesit më të zotë të klasës politike kosovare. Fillimisht, Mahmut Bakallin dhe shokët e tij e, më pas, Azem Vllasin dhe shokët e tij, derisa më në fund ia arriti qëllimit: e shkatërroi autonominë e Kosovës.
Krahas kësaj, Beogradi e burgoste pjesën më energjike të shqiptarëve. “Me një të rame – dy të vrame” është një shprehje popullore. Në rastin konkret “tri të vrame”, sepse marksisto-leninisto-stalinistët kosovarë nuk mund të merreshin vesh me boshnjakët e lidhur me fe. Të dyja palët ishin viktima të së njëjtës adresë, por dallimet e tjera nuk i linin të lidhnin aleancë si viktima.
Por, në mes të këtyre dy viktimave të Beogradit është edhe një viktimë e tretë dhe më e madhja. Është Sanxhaku i Novi Pazarit. Sanxhaku i lidh shqiptarët dhe boshnjakët në kuptim të shumëfishtë. Territori i Sanxhakut e lidh Kosovën e Shqipërinë me Bosnjën. Në kuptimin etnik, shumica e sanxhaklinjve janë shqiptarë të boshnjakizuar ose në gjysmë të këtij procesi. Sanxhaku është aktualisht rajoni më i diskriminuar në Europë. Ekzistencën e vet aktuale e gëzon falë politikës largpamëse të Turqisë. Presidenti Erdogan e ka vizituar dy herë Novi Pazarin dhe ka hapur zyrë konsullore në Novi Pazar. Këtë do të duhej ta bënin edhe Shqipëria e Bosnja, por nuk po e bëjnë akoma. As Shqipëria, as Bosnja, e as Kosova, nuk po e ndihmojnë as në mënyrë diplomatike e as me financa Sanxhakun e Novi Pazarit. Thjesht, siç kam shkruar edhe para disa vitesh, në Sanxhak mëkatojnë Kosova, Shqipëria e Bosnja. Duke ndihmuar Sanxhakun, secili nga këto vende do ta ndihmonte veten e vet.
Në vend se Bosnja, Kosova e Shqipëria ta sulmojnë Beogradin në Sanxhak, ajo po i sulmon këto dy të parat, kurse e treta (Shqipëria) po i del në ndihmë përmes projektit “Ballkani i Hapur”.
Pas një çerek shekulli nga Marrëveshja e Dejtonit, Bosnja e bllokuar si shtet me këtë marrëveshje ka filluar të rikuperohet. Ky gjysmë-shtet u mundësoi boshnjakëve ta rigjenerojnë elitën e tyre intelektuale. Njerëz të shkolluar në Amerikë, Britani të Madhe, Gjermani, Itali, Skandinavi, Iran, Malajzi e Turqi janë në proces të konsolidimit të tyre në shoqërinë boshnjake. Në anën tjetër, Republika Srpska, e zhytur në varfëri, për shkak të mendësisë së saj primitive, ku njerëzit më të zgjuar ikin o në Beograd o tutje në Perëndim, po acarohet gjithnjë e më tepër nga ringritja boshnjake.
Lëvizjet e fundit politike të Millorad Dodikut, liderit të Republika Srpskas, e reflektojnë këtë nervozë. Radikalizimi i situatës në Bosnje është i pritshëm. Lufta?! Ndoshta, por vështirë e besueshme, pasi nga lufta e fundit nuk është krijuar distancë e mjaftueshme historike. Ka kaluar vetëm një çerekshekulli. Njerëzit që e kanë përjetuar luftën në të dyja anët janë akoma të gjallë dhe mendësia e tyre i dominon shoqëritë përkatëse. Ata që e kanë përjetuar luftën janë të prirë të mos ketë luftë sërish.
Ajo çfarë pritet të ndodhë në Bosnjë, në rastin më të vrazhdë, është një situatë e nderë, ku Republika Srpska do të provojë që taksat e doganat e shtetit t’i ndalë për vete dhe ta bllokojë funksionimin e institucioneve të Sarajevës në territorin e saj. Kjo do të ishte një situatë e nderë dhe fati i Bosnjës do të varej shumë nga Perëndimi, por në radhë të parë nga Kroacia dhe vendet fqinje.
Gjëja më e keqe që do të mund të bënin shqiptarët për vetën e tyre është të bënin sehir dhe të prisnin se çfarë po ndodhë me Bosnjën. Diplomacia e Kosovës dhe Shqipërisë do të duhej të ishte në unison me boshnjakët, jo për faktin se boshnjakët janë myslimanë, po për faktin se janë viktima të të njëjtit agresor. Do të duhet ta kenë aleat strategjik Turqinë, jo për faktin se Turqia është një vend mysliman, por për shkak se është fuqia më e madhe në rajon, kjo për t’u mbrojtur nga Serbia, që është fuqia më e madhe pas Turqisë.
Shqiptarët nuk duhet të kenë ndrojtje se po futen në ndonjë orbitë myslimane. Kjo ndrojtje tregon naivitet e jo pjekuri politike. Në fakt, dallimi mes boshnjakëve e shqiptarëve është se boshnjakët janë më europianë se shqiptarët, ngase shqiptarët e kanë kompleksin e të qenit myslimanë, kurse boshnjakët nuk e kanë këtë kompleks. Shqiptarët, duke u munduar të tregohen europianë e tregojnë jo-europianitetin e tyre. Kompleksi i identitetit fetar nuk është cilësi europiane. Tekefundit, europianizimi i boshnjakëve filloi më 1878, kurse i shqiptarëve tek më 1915. Kjo diferencë prej 37 vitesh flet shumë. Edhe pse NATO e shpëtoi Bosnjën nga fshirja prej faqes së dheut, nuk kemi parë që ministri i Jashtëm boshnjak të paraqitet me flamur tjetër, pos atij të vendit të vet në mbledhje te Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuar, siç bëri ministrja e Jashtme e Kosovës. Boshnjakët, në radhë të parë, kanë respekt për veten e tyre. Në institucionet e tyre nuk mund të gjesh flamuj të tjerë, pos flamujve që janë të përcaktuar me ligj. Kosova dhe Shqipëria janë larg këtij europianizimi. Europianizim do të thotë të krijosh fatin tënd e jo të presësh se çfarë të sjellë fati. Europianizim do të thotë të ndihmosh bashkëvuajtësin në fatkeqësi, e jo të përpiqesh të përfitosh nga fatkeqësia e tjetrit. Të bashkërendosh me boshnjakët dhe të tjerët në betejë kundër të njëjtit agresor është europianizim i shqiptarëve.
Marrë nga revista “Shenja”
