Tani që hezitimi për t’u vaksinuar është shfaqur si një kërcënim i madh për arritjen e imunitetit të tufës, autoritetet publike mund të tundohen të godasin teoritë konspirative që po e ushqejnë atë. Por, para se ta bëjnë këtë, ato duhet të rishikojnë mbrojtjen e famshme të fjalës së lirë të John Stuart Mill.
Megjithëse vende si Izraeli, Mbretëria e Bashkuar dhe Shtetet e Bashkuara ia kanë dalë veçanërisht mirë që të fusin vaksinat COVID-19 në krahët e njerëzve sa më shpejt që të jetë e mundur, hezitimi ndaj vaksinave mbetet një pengesë serioze. Në SHBA, kjo tashmë ia ka prishur planet Presidentit Joe Biden për të administruar të paktën një dozë vaksine në 70% të popullsisë deri më 4 Korrik.
Në një sondazh të CNN në Prill, rreth 26% e të anketuarve në SHBA thanë se nuk kanë ndërmend të vaksinohen fare. Ky është një problem i madh, duke pasur parasysh se vaksinimi gati-universal është mënyra e vetme e besueshme për t’i dhënë fund pandemisë. Duke supozuar, për shembull, se variantet COVID-19 aq ngjitëse sa fruthi mund të bëhen dominuese, arritja e imunitetit të tufës mund të kërkojë që 94% e popullsisë të jetë imune.
Në këto rrethana, politikëbërësit mund të tundohen të përpiqen ta shtypin hezitimin ndaj vaksinave – shumica e tyre ushqehet nga teoritë e konspiracionit. Për ata që i bësojnë, rreziku i vërtetë nuk është COVID-19, por bindja se Bill Gates-i po përdor vaksinat për të implantuar mikroçipa në trurin tonë.
Por a nuk janë teoritë konspirative thjeshtë një formë tjetër e fjalës së lirë? Në mbrojtjen e tij klasike të këtij parimi, Mbi Lirinë , John Stuart Mill ofron dy argumente: ata që mbajnë bindje të gabuara kanë më shumë të ngjarë t’i braktisin ato në një shkëmbim të lirë të ideve, ndërsa kontestimi me forcë i një besimi të vërtetë e pengon atë të shndërrohet në një paragjykim të pashqyrtuar ose dogmë.
Në fakt, teoricienët e konspiracionit rrallë i braktisin bindjet e tyre përmes shkëmbimit të lirë të ideve. Teoritë konspirative kanë një veti “vetë-vulosëse”, përmes së cilës informacioni i ri që sfidon besimin shihet si provë e mëtejshme e tij. Nëse përpiqeni të bindni një “besimtar të 11 shtatorit” se sulmet terroriste të 11 shtatorit 2001, nuk ishin në fakt një punë e brendshme, ata me siguri do të ankohen se ju kanë bërë shplarje truri, dhe do t’ju nxisin të lexoni një raport ose shikoni ndonjë dokumentar që tregon se versioni zyrtar i historisë është një gënjeshtër.
Ajo që duhet pasur parasysh këtu është se teoricienët e konspiracionit sinqerisht besojnë se një grup i vogël i fshehtë i njerëzve – një kabala – kontrollon botën. Me këtë premisë, ka kuptim të interpretojmë të gjithë informacionin e ri si vërtetim të këtyre bindjeve.
A duhet atëherë t’i heshtim teoricienët e konspiracionit në interes të lehtësimit të një shkëmbimi racional të ideve? Mill, i cili kundërshtonte të gjitha format e censurës, argumenton se një ndërhyrje e tillë publike justifikohet vetëm në bazë të “parimit të dëmit”. Siç e shpreh ai në mënyrë të shkëlqyer në esenë e tij Mbi Lirinë: “qëllimi i vetëm për të cilin pushteti mund të ushtrohet me të drejtë mbi çdo anëtar të një komuniteti të civilizuar, kundër vullnetit të tij, është të parandalojë dëmtimin ndaj të tjerëve.”
Të marra veçmas, shumë teori konspirative nuk bien në kundështim me parimim e Mill. Thjeshtë të besosh se alienët kanë zbarkuar në Roswell, New Mexico, ose se askush nuk ka zbritur në Hënë nuk dëmton askënd, megjithëse në rast të kundërt teoritë e padëmshme konspirative natyrisht mund të inkurajojnë veprime të dëmshme. Për shembull, besimi se teknologjia 5G ndihmon në përhapjen e COVID-19 ka bërë që njerëzit në Mbretërinë e Bashkuar të djegin disa antena.
Për më tepër, teoritë konspirative ndonjëherë sjellin dëmë të drejtpërdrejta, siç ndodh shpesh kur ato janë të lidhura me antisemitizmin. Nuk ka rëndësi që teoricieni britanik i konspiracionit David Icke beson se hardhucat po qeverisin botën; por është kur ai flet kundër “sionistëve Rothschild”. Duke u kthyer pas në kohë të paktën deri te trillimi famëkeq për policitë sekrete Czariste dhe Protokollet e Pleqve të Sionit, hebrenjtë kanë qenë kabalaja par excellence e teorive konspirative, të cilat ndihmojnë të kupojmë pse figura të tilla si George Soros mbeten objket i teorive konspirative- dhe shënjestra e kërcënimeve dhe shpifjeve – deri më sot.
Në mënyrë të ngjashme, shumë prej atyre që sulmuan me dhunë Kapitolin në SHBA më 6 Janar 2021, pajtohen me teorinë e konspiracionit QAnon, e cila thotë se Barack Obama, Hillary Clinton dhe Soros janë pjesë e një rrjeti satanist dhe pedofilë të trafikimit të fëmijëve. Në këtë rast, SHBA-të kanë një numër masash ligjore të formuluara për të penguar efektet negative të teorive konspirative, të tilla si urdhëresat dhe ligjet e “prishjes së paqes” kundër sjelljes së çrregullt ose “gjuhës së urrejtjes”.
Por, gjithsesi, këto ligje adresojnë veprimet e individëve, jo bindjet në vetvete. Problemi me hezitimin ndaj vaksinave nuk është besimi se Gates po përpiqet të mbjellë një mikroçip në trurin tuaj; por është akti i mosvaksinimit. Çfarë mund të bëjë shteti në lidhje me këtë?
Dëshmitë nga Mbretëria e Bashkuar sugjerojnë se sa më shumë njerëz vaksinohen, aq më shumë bie hezitimi ndaj vaksinave. Mbretëria e Bashkuar dhe SHBA-të kanë filluar me nivele të ngjashme të ndjenjës “anti-vax” verën e kaluar, por pikëpamje të tilla kanë rënë në Mbretërinë e Bashkuar dhe vendi tani po tejkalon SHBA-të në vaksinime. Kjo sugjeron se sa më shumë njerëz vaksinohen dhe shohin se gjithçka është në rregull, të tjerët mund të kenë më shumë gjasa të ndjekin shembullin e tyre.
Mënyra më e mirë për të prishur këtë rreth vicionz nuk është censurimi i teorive konspirative, por vaksinimi i sa më shumë njerëzve dhe përhapja e mesazhit se vaksinat janë vërtetë të sigurta dhe efektive. Përpjekjet për të parandaluar përhapjen e bindjeve të rreme thjesht u japin municion atyre që pretendojnë se shteti ka për qëllim t’i dëmtojë ata.
Si përfundim, vaksinat e detyrueshme mund të jenë zgjidhja e vetme, sidomos nëse vendet qëndrojnë shumë larg imunizimit të tufës. Me variantin mjaft ngjitës Delta që po rrënon komunitetet me shkallë më të ulët të vaksinimit, ky do të ishte një zbatim i vërtetë i “parimit të dëmit” të Mill: për të parandaluar dëmtimin e të tjerëve.
Siç vëren Mill, të gjitha besimet janë ose, plotësisht të rreme, pjesërisht të vërteta, ose plotësisht të vërteta. Në rastin e teorive konspirative, ne duhet të kuptojmë se shpesh bazohen në një farë të vërtete, ose të paktën në një impuls legjitim për të sfiduar konsensusin e elitës. Jo, Gates nuk dëshiron të kontrollojë mendjet tona me mikroçipa; por është krejtësisht e arsyeshme të shqetësohemi nga fakti se gjigandët e sotëm të teknologjisë kanë shumë ndikim në mënyrën se si ne mendojmë.
Eksplorimi i këtyre nuancave është ajo që Mill donte të thoshte kur mbrojti një kontestim të fuqishëm publik të besimeve të vërteta. Megjithëse ne mund ta mundim pandeminë në fund, beteja për mendimin kritik do të vazhdojë.
*Autori është ndihmës profesor i Teorive Politike në Universitetin e Nottinghamit.
