Mungesa e kulturës së debatit ka bërë që shoqëria shqiptare të gjendet herë pas here e kapur në situata ngërçi, ku debatet që ajo përpiqet të zhvillojë degjenerojnë deri në konflikte personale, kërcënime apo dhunë verbale. Rastet kur ky fenomen ka dalë më zbuluar janë ato raste kur shoqëria është përfshirë në debate mbi historinë apo rolin që kanë luajtur personazhe të ndryshme në historinë e Shqipërisë. Shpeshherë të shtyrë, shpeshherë të nxitur, të përdorur apo edhe të vetofruar, shqiptarët me shumë pasion dhe energji kanë prodhuar me shumicë “sherre” për personazhe, si: Skënderbeu, Esat Pashë Toptani, Ahmet Zogu, Enver Hoxha, Mehmet Shehu e deri edhe për të tillë, si Ramiz Alia, Sali Berisha, Azem Hajdari e Fatos Nano, të cilët kanë luajtur rol të rëndësishëm në historinë e viteve të fundit të Shqipërisë. Të njëjtën panoramë të dhunshme dhe konfliktuale ka prodhuar edhe qëndrimi ndaj periudhës së pushtimit otoman, ndaj mbretërisë, pushtimit fashist, luftës nacional-çlirimtare, komunizmit, luftës së klasave, influencës së kulturave të ndryshme nga lindja në perëndim deri edhe të përfaqësuesit e klerit dhe besimeve fetare në Shqipëri.
Mungesa e kulturës së debatit nuk është shpërfaqur vetëm në diskutimet për çështje të historisë. Të njëjta shenja dhe pozicione ekstreme u shfaqën edhe në rastin kur objekt i debatit u bë qëndrimi ndaj filmave të prodhuar përpara viteve‘90. Nuk ka patur ndryshim edhe në ato raste, të pakta duhet thënë, kur diskutimi shoqëror ka qenë i ngritur mbi çështje të arsimit, të shëndetësisë, mjedisit apo territorit. Me pak fjalë, vijmë në përfundimin se shoqëria shqiptare nuk ka mundur të ndërtojë një diskutim dhe debat prej të cilit të burojnë zgjidhje për problemet e shumta. Debati publik në Shqipëri ka prodhuar, në shumicën e herëve, vetëm konflikt dhe dhunë verbale.
Në këtë situatë është e natyrshme të bëhet pyetja: Ku qëndron problemi? Përse ne, si shoqëri, nuk arrimë që të zhvillojmë një debat nga i cili të rrjedhin qëndrime dhe përfundime të gjithëpranuara mbi historinë, mbi personazhet, ngjarjet apo fenomenet e ndryshme sociale dhe politike në Shqipëri?
Duket qartazi se problemi kryesor qëndron te komunikimi midis palëve në debat. Komunikimi, si një proces i cili duhej të garantonte shkëmbimin e ideve dhe përafrimin e qëndrimeve mbi çështjen e shtruar për diskutim shpesh ka prodhuar të kundërtën: i ka larguar akoma edhe më shumë qëndrimet e palëve dhe ka prodhuar moskuptim, keqkuptim madje konflikt dhe dhunë.
Debati në Shqipëri nuk funksion dhe nuk prodhon zgjidhje, pasi palët e përfshira në të nuk arrijnë të ndërtojnë një komunikim efektiv si rezultat i kodeve të ndryshme që kanë dhe përdorin për vlerësimin dhe qëndrimin ndaj fenomeneve dhe personazheve për të cilët debatohet.
Duke e identifikuar komunikimin si, ndoshta, problemin kryesor në debatin publik, çështja vjen edhe bëhet më e kuptueshme. Mjafton të kërkosh të ndjekësh procesin e komunikimit, për të zbuluar atë moment i cili e thyen procesin dhe e devijon atë drejt rrugëve pa krye; për të kuptuar se si përdorimi i kodeve të ndryshme në komunikim sjell prishjen e procesit.
Komunikimi, në thelbin e tij, është një proces i dyanshëm: i dhënies dhe marrjes së një mesazhi. Komunikimi konsiderohet i realizuar vetëm atëherë kur mesazhi arrin të përçohet në mënyrë të qartë dhe të kuptueshme nga ana e dërguesit të mesazhit dhe të kuptohet në të njëjtën mënyrë nga ana e marrësit të mesazhit. Duket kaq i thjeshtë në parashtrimin e tij, por procesi përmban disa elemente brenda tij që e bëjnë atë të ndërlikuar dhe delikat në momentin zbatimit të tij në praktikë.
Rrugët, mjetet dhe kanalet që përdoren për të realizuar një komunikim janë të shumta, por, gjithsesi, komunikimi përmes fjalës së folur dhe asaj së shkruar mbetet jo vetëm komunikimi më i gjithëpërdorur, por edhe ai që e shpjegon më së miri problemin e humbjes së komunikimit.
Fjala, si mjeti bazë përmes së cilit realizohet ky lloj komunikimi, është një bashkësi tingujsh kur bëhet fjalë për komunikimin verbal dhe një bashkësi shkronjash kur bëhet fjalë për komunikimin leteral apo të shkruar. Duket se tingulli dhe shkronja janë njësitë më të vogla që përdorim në procesin e komunikimit, si të tilla, shkencat gjuhësore, si edhe ato pranë tyre, e konsiderojnë tingullin dhe shkronjat si shenjat apo simbole mbi të cilat ndërtohet komunikimi. Shkenca që merret me studimin e shenjave dhe simboleve në komunikim është semiotika.
Semiotika apo ndryshe studimet semiotike merren me studimin e procesit të kuptimbërjes, me studimin e shenjave dhe komunikimin efektiv. Duke qenë se semiotika nuk konsiderohet si një shkencë e pastër gjuhësore, pasi objekti i studimeve të saj është më i gjerë, duke përfshirë edhe studimin e shenjave jogjuhësore në komunikim, i ka dhënë kësaj shkence të drejtën të hyjë edhe në fushën e studimeve antropologjike. Zgjerimin e objektit të studimeve të semiotikës edhe në fushën e studimeve antropologjike e përforcon Umberto Eco, kur shprehet se “çdo fenomen kulturor mund të studiohet si komunikim”. Në këtë kuptim, duke e konsideruar debatin si pjesë të kulturës së një shoqërie, hulumtimi në procesin e një debati problematik dhe një komunikimi joefektiv përmes shpjegimeve që bën shkenca e semiotikës mund të jetë një rrugë e mbarë në arritjen e qëllimit final: Njohjen e problemit që pengon realizimin e komunikimit në debatet që zhvillohen herë pas here në hapësirën tonë publike.
Çfarë është kodi dhe pse është nevojshme për të patur kode të përafërta në komunikim?
Krijimi i fjalëve, si dhe përdorimi i tyre si mënyrë komunikimi kërkon një marrëveshje paraprake mirëkuptimi. Kjo marrëveshje shërben për të garantuar procesin, i cili nis me kodifikimin e mesazhit nga ana e dërguesit dhe deri te çkodifikimi i saktë i këtij mesazhi nga ana e pritësit. I gjithë komunikimi përmes fjalëve të shkruara apo të folura realizohet përmes kodesh të pranuara paraprakisht. Çdo fjalë, në vetvete, përbën një kod të caktuar gjuhësor. Fjala “tavolinë”, p.sh. nuk ka asnjë lidhje logjike me shkronjat që e formojnë atë apo me objektin në fjalë. Ajo që bën të kuptojmë, në rastin tonë, objektin e tavolinës është një marrëveshje e pranuar midis përdoruesve të gjuhës shqipe për të kuptuar të njëjtin objekt kur përdorim verbalisht apo në shkrim bashkimin e shenjave të tilla. Ky proces bëhet akoma edhe më i qartë kur jemi duke mësuar një gjuhë të huaj. Në thelbin e tij mësimi i gjuhës së huaj nuk është gjë tjetër përpos se pranimi mekanik i disa kodeve gjuhësore. Komunikimi verbal midis dy personave e humbet efektivitetin e tij kur njëri nga personat në komunikim nuk arrin të kuptojë kodet gjuhësore që përdor bashkëbiseduesi i tij dhe si rrjedhojë bëhet i paaftë për të bërë çkodifikimin e mesazheve që merr. Të përdorura në procesin e komunikimit, kodet nuk janë thjesht transmetuese të një kuptimi gjuhësor; ato mbartin edhe vlera kulturore dhe janë të afta për t’u pasuruar me ngjyrime të reja kuptimore për çdo aspekt të jetës
Le të shohim më poshtë se si ndikon kodi në komunikim.
Problemi gjatë diskutimeve dhe debatit publik në Shqipëri, nuk është problem i moskuptimit të kodeve gjuhësore. Në kuptimin gjuhësor, komunikimi është i plotë dhe pa pengesa. Problemi del në pah në momentin kur bashkëkomunikuesve u duhet të përçojnë mesazhe, kuptimi më i saktë i të cilave kushtëzohet nga kode të tjera. Aq sa është e nevojshme marrëveshja mbi kuptimin e shenjave dhe kodeve gjuhësore, po aq e nevojshme është edhe marrëveshja për kodet mbi të cilat ngrihet morali, etika dhe kultura e një shoqërie. Sa më të përafruara të jenë këto kode, aq më i lehtë dhe i vlefshëm bëhet komunikimi dhe sa më të ndryshme dhe të kundërta të jenë ato, aq më i ashpër dhe i dhunshëm bëhet komunikimi. Fatkeqësisht, kalimi ishoqërisë shqiptare nga një sistem ku kode të tilla ishin të unifikuara dhunshëm falë një sistemi politik po aq të dhunshëm, në një sistem tejet liberal, ku përcaktimi i kodeve të tilla u konsiderua si çështje e personale e individit dhe jo një çështje e shoqërisë, po tregon se ka prodhuar probleme të shumta për shoqërinë shqiptare. Pas çdo debati dhe diskutimi publik, po vihen re, përherë e më qartë, dallime të rëndësishme sa u përket kodeve dhe përdorimit të tyre. Ndryshimet i gjejmë te kodi për çështjet e moralit, të veshjes, të sjelljes, familjes, punës, artit, historisë e kështu me radhë, për fusha dhe çështje nga më të ndryshmet. Ajo çfarë për njërën palë është e mirë, për tjetrën është e keqe dhe ajo çfarë për njërën palë është e moralshme dhe e pranueshme, për tjetrën është e papranueshme. Një debat dhe diskutim i ngritur mbi kode vlerësimi dhe gjykimi kaq të kundërta nuk ka se si të mos prodhojë mosmarrëveshje, konflikt dhe dhunë.
Ajo që ka ndodhur me shoqërinë shqiptare, në fakt nuk përbën një fenomen tipik shqiptar. Shoqëria shqiptare është bërë bartëse e asaj që prej kohësh po ndodh në një rrafsh më global në shoqëritë postmoderne. Filozofi dhe sociologu francez Jean Baudrillard shkruan se, ndërsa shoqëria moderne ishte “… e organizuar rreth prodhimit dhe konsumit të të mirave që prodhonte, shoqëritë postmoderne janë të organizuara rreth imazhit dhe shenjave. Si të tilla në këto shoqëri gjithçka kthehet në imazhe, shenja dhe spektakël”. Në këtë proces një rol të rëndësishëm luan media, arti dhe produkti kulturor. Për Baudrillard, “ komercializimi i të gjithë botës do të sjellë si pasojë estetizimin e të gjithë botës… duke mos i përjashtuar kështu format antikulturore dhe duke i marrë në konsideratë të gjitha format e përfaqësimit”.
Lëvizjet artistike me slogane si: “ The best art is meaningless” (Arti i mirë është i pakuptimtë) apo manifeste të tipit “Ugly: The Aestetics of Everything” (E shëmtuara: estetika e gjithçkaje), janë vërtetimi më i qartë i asaj çfarë ka vërejtur Jean Baudrillard.
Estetizimi i një fenomeni apo dukurie, e cila brenda një kodi të caktuar estetik, moral apo etik konsiderohet si antivlerë apo si dukuri negative dhe e shëmtuar, sjell si pasojë të parë relativizimin e gjykimit për të. Relativizimi i një fenomeni dhe subjektiviteti në vlerësimin e tij janë hapa dhe përpjekje për një pranim të butë të këtij fenomeni nga shoqëria.
Relativizmi, doktrina e të vërtetave relative, thelbi i të cilës ngrihet mbi mohimin e të vërtetave absolute, ka shërbyer si platformë nga ku janë zhvilluar idetë mbi gjykimin relativ të moralit, etikës dhe kulturës. Me mohimin e të vërtetave absolute tentohet të zbehet dallimi dhe ndarja midis së keqes dhe së mirës, së moralshmes dhe së pamoralshmes, së bukurës dhe së shëmtuarës.
Debati mbi rrezikun që prodhon doktrina e gjykimit relativ nuk është një debat i kohëve moderne. Bazat e mendimit relativ janë hedhur prej sofistëve, të cilët janë kundërshtuar që në atë kohë prej Sokratit dhe filozofëve të tjerë në Greqinë e lashtë. Në dialogët që Sokrati zhvillonte me sofistin Protagoras, ky i fundit i përgjigjej Sokratit: “Ajo çfarë është e vërtetë për ty, është e vërtetë për ty dhe ajo çfarë është e vërtetë për mua, është e vërtetë për mua”. Ndërsa, Platoni, filozofi i Greqisë antike, kur shpjegonte republikën e tij ideale, shprehej hapur për ndalimin e poetëve pasi përmes aftësive të tyre estetike ata ndërtonin rrëfime të këndshme mbi tema dhe sjelljet imorale. Artin e tyre ai e konsideronte të rrezikshëm sidomos për të rinjtë. Platoni ka paralajmëruar se estetizimi i vrasjes dhe dhunës në art mund të prodhojë për spektatorin një gjendje dhe regjim të çrregullt psikik. Vepra të tilla, sipas Platonit, rrezikojnë të krijojnë idenë se jetojmë në një shtet të pakritikueshëm, ku çdo përpjekje për ta ndryshuar atë është e dështuar.
Estetizimi i së keqes, dhunës dhe gjithçkaje në artin e shekujve të mëvonshëm dallohet qartë kryesisht në artin figurativ, por shembujt vijnë edhe nga piktura dhe letërsia. Pikturat e Hienymus Bosch janë të mbushura me figura demonësh, kafshë gjysmënjerëzore, makineri që të shkaktojnë frikë dhe gjendje tmerri. Pjesa më e madhe e veprës së tij në pikturë është një kërkim brenda së keqes, së shëmtuarës dhe dhunës njerëzore. Piktori tjetër i shekullit të 16, Pieter Brueghel, Plaku, dallohet për imazhet e tij ekstreme në përshkrimin e frikës dhe tmerrit popullor.
Në Evropën e vitit 1850, kur revolucionet shpërthyen rrugëve të qyteteve kryesore, kompozitori i njohur gjerman Richard Wagner shkruante: “Ndjej një dëshirë të madhe të përdor pak terrorizëm artistik”.
Deri sa vijmë në kohën kur kritiku dhe gazetari i artit, anglezi Stephen Paul Bayley, në librin e tij “Estetika e gjithçkaje” shtron pyetjen: “A ekziston e shëmtuara… apo gjykimi mbi të është çështje shijesh?”. Ndihet se në këtë pyetje fshihet edhe synimi jo vetëm për të estetizuar çdo gjë, d.m.th. edhe ato kategori të konsideruara si të shëmtuara, por për të shkuar drejt eliminimit të konceptit të së keqes, së ndaluarës dhe së pamoralshmes.“Vlerat estetike janë në ndryshim të vazhdueshëm – ajo që sot është një monstruozitet, nesër kthehet në një kryevepër” shkruan në librin e tij Stephen Bayley. Si argument të kësaj teze ai sjell dy shembuj: Veprën e piktorit Quentin Massy “The Ugly Duchess” dhe kullën “Eiffel” në Paris. Për të parën ai thekson faktin se portreti i “Dukeshës së shëmtuar” është sot më i shituri, si kartolinë në Galerinë Kombëtare të Londrës, sesa veprat e impresionistit Claude Monet. Ndërsa, kulla “Eiffel”, e kundërshtuar në kohën kur u ndërtua nga shumë intelektualë të shquar, duke e quajtur “të pavlefshme dhe monstruoze”, është bërë sot një nga objektet më simbolike të Parisit.
Gjykimi relativ dhe estetizimi i dhunës dhe së keqes nga artistë të ndryshëm nuk ka se si të mos prodhojë një gjykim relativ edhe nga ana e konsumatorëve të produktit kulturor, spektatorëve, lexuesve dhe ndjekësve të artit.
Leximi ndryshe apo moskuptimi i drejtë i mesazhit të autorit, si rrjedhojë e përdorimit të kodeve të ndryshme në çkodifikimin e mesazhit, është një shfaqje e pastër e prishjes dhe shtrembërimit të komunikimit. Vepra të rëndësishme dhe artistë të shquar janë bërë shpeshherë objekt igjykimeve të tilla. Fenomeni, i parashtruar si një rrezik shekuj më parë nga Platoni, përsëritet rëndom kohëve moderne. Kinemaja si një art popullor ka shembujt e saj të shumtë të pranisë së këtij fenomeni. Filmi “Një portokall mekanik” i regjisorit amerikan Stanly Kubrick, mbështetur mbi novelën e shkrimtarit Anthony Burgess, njihet gjerësisht nga spektatorët dhe nga kritika si një film kushtuar dhunës dhe erotizmit. Kritiku i kinemasë Alexander Cohen shkruan në kritikën e tij se me këtë film, Kubrick ka “estetizuar skenat e vdekjes”. Dhoma e gruas së vrarë e mbushur me vepra të artit modern apo edhe dashuria e Alexit, personazhit kryesor të filmit, për muzikën klasike janë disa nga mjetet me të cilat regjisori ka synuar qëllimin e tij. Ndërkohë që novela, mbi të cilën është shkruar skenari i filmit, është e klasifikuar si një vepër dystopike.
Akademiku amerikan Lyman Tower Sargent e ka përcaktuar dystopinë letrare si një qëllim të autorit për të përshkruar gjendjen e shoqërisë më keq se sa gjendja në të cilën ajo ndodhet, duke synuar me këtë jo vetëm të bëjë kritikë, por edhe ta paralajmërojë shoqërinë për rrezikun që ka përpara.
E shkruar në vitin 1965 autori i saj përshkruan me imagjinatën e tij një Angli të vitit 1995. Me të njëjtin synim si të George Orwell në romanin e tij të famshëm “1984”, Burgess përpiqet të kritikojë shoqërinë angleze duke e paralajmëruar atë se është duke rrëshqitur drejt një shoqërie ku dhuna po kthehet në normalitet. I çkodifikuar përmes filmit, ky mesazh e ka humbur rëndësinë e tij dhe ajo që bëhet kryesore për spektatorin është pikërisht estetizimi skenave të dhunës, vdekjes dhe erotizmit.
Në leximin që i bëhet një vepre artistike rol përcaktues luajnë jo vetëm kodet mbi të cilat është e ndërtuar shoqëria, por edhe qëndrimi i autorit ndaj fenomenit me të cilin merret vepra e tij. Një shembull të qartë të kësaj e gjejmë në pjesën kryesore të veprave të Shekspirit. Tragjedia “Makbeth” njihet si vepra me numrin më të madh të referimit që i bëhet vrasjeve. Autori, përgjatë zhvillimit të tragjedisë, përmend gati 100 vrasje, por duket se Shekspiri më shumë sesa për përshkrimin e aktit, interesohet të shpërfaqë fenonemin. Vrasje që ndodhin në skenë, d.m.th. sjellja e aktit në sytë e spektatorit, janë raste fare të rralla në veprën e Shekspirit.
Një analizë dhe vëzhgim i tillë mbi veprat e artit do të na sillte shembuj të pafund të rolit dhe rëndësisë që marrin kodet e një shoqërie në mënyrën se si përthyehet vepra dhe masazhet që merr shoqëria prej veprës së artit. Kërkuesi në fushën e gjuhësisë, amerikano – rusi Roman Jakobson ishte i pari që hodhi dhe zhvilloi idenë se interpretimi i teksteve varet nga ekzistenca e kodeve ose e marrëveshjeve në komunikim. Duke iu rikthyer kreut dhe problemit në komunikimin publik që zhvillohet në Shqipëri, teza e Jakobson-it bëhet një argument i fortë në përcaktimin e problemit kryesor për këto debate dhe komunikime të mangëta.
Shoqëria shqiptare vazhdon të mbetet një shoqëri e tronditur nga shpërbërja e sistemit të vjetër, brenda të cilit funksiononte edhe sistemi i kodeve morale, estetike, sociale dhe për të gjitha fushat e tjera të jetës dhe komunikimit. Ajo që u ndërtua pas rrënimit të sistemit të vjetër po tregohet e pafuqishme për të ndërtuar norma dhe marrëveshje të reja dhe të gjithëpranuara komunikimi. Në mungesë të kodeve, marrëveshjet që bën shoqëria janë ato që shërbejnë në periudha kalimtare të shoqërisë.
Shoqëria shqiptare nuk ka një marrëveshje mbi të shkuarën historike dhe, për rrjedhojë, diskutimi mbi mesazhet që sjell filmi i prodhuar para viteve ‘90 prodhon konflikte dhe mosmarrëveshje. Shoqëria shqiptare nuk ka një marrëveshje mbi familjen dhe, për rrjedhojë, provokimi përves veprave me tema të incestit në skenën e teatrit apo në letërsi prodhon shok psikologjik apo ekstazë klithmash pseudomoderniste.
Mungesa e kodeve e bën shoqërinë shqiptare të pamundur për të kuptuar të shkuarën, për të ndërtuar të tashmen, për rrjedhojë edhe për të projektuar të ardhmen.
Diskutimi publik në kërkim të marrëveshjeve dhe ndërtimi i komunikimit të vlefshëm mbetet sprovë e rëndësishme për shoqërinë shqiptare.
Marrë nga revista MEDIUS – /tesheshi.com/
