Në kuptimin klasik, Stili në letërsi nënkupton mënyrën personale të të shkruarit. “Stili është vetë autori”, shprehej studiuesi francez Buffo, duke dhënë ndoshta edhe definicionin më klasik të stilit. Për Gëten, vepra kishte stil kur arrinte një harmoni origjinale, përmbyllëse, të papërsëritshme të vetën. Poeti Leopardi, thoshte se stili është ajo forcë që quhet origjinalitet. Për Floberin stili është një mënyrë për t’i dhënë formë veprës në mënyrë origjinale. Ndërsa për Marsel Prustin stili kthehet në një lloj zgjuarsie, që veçon shkrimtarin nga autorët e tjerë.
Kritiku Luixhi Parejson, në librin e tij “Vërejtje për stilin” shkruante se të flasësh për stilin do të thotë të flasësh se si është shkruar vepra. Ndërkaq, duke iu referuar zbërthimit të veprës përmes stilit, siç sugjeron Parejson, studiuesi Umberto Eko arrin në përfundimin se, “një semiotikë e arteve nuk është gjë tjetër veçse një vënie në dukje e makinacioneve të stilit dhe se semiotika përfaqëson formën më të lartë të stilitikës dhe modelin e çdo kritike arti”.
Këto përkufizime, më së shumti autorësh se sa kritikësh, në fakt tregojnë edhe nevojën që kanë patur qoftë autorët ashtu edhe lexuesit aktivë (kritikët) për të veçuar shkrimtarët nga njëri-tjetri. Dhe, duhet pranuar se, gjykimi për stilin ka qenë ndoshta tipari më dallues, pasi çështja e vlerave të tjera, morale, historike apo atdhetare, mund të ketë qenë shpesh i përbashkët, apo shumë i diskutueshëm për shumë autorë, sidomos në letërsinë e së njëjtës gjuhë.
Stili, më pas, ka përfshirë edhe kategori të tjera të perceptimit, siç janë stili barok, stili antik, stili elegjiak, stili komik, stili indian, stili aziatik. Por këto perceptime kanë patur lidhje më shumë me sistemin e vlerave të përbashkëta të një grupi shkrimtarësh apo të një periudhe, dhe jo me veçantinë e një shkrimtari të vetëm.
Pra, përmes përcaktimit të stilit, studiuesit apo edhe vetë autorët nënkuptojnë mënyrën më efikase në përafrimin e veprës së një shkrimtari, e më pas edhe të një rryme letrare. Por, nëse ka stil të shkruari, a mund të themi se ka (apo që duhet të ketë) edhe stil leximi të letërsisë?
Ajo që duhet të na interesojë duhet të jetë pikërisht këndvështrimi mbi një stil të mundshëm leximi. Po çfarë mund të jetë një stil leximi?
Së pari, një nga shtyllat mbi të cilat duhet të mbështetemi për të patur një version të qëndrueshëm përballë veprës, është të jemi vetvetja- pra të mbrojmë mënyrën tonë të të menduarit, të reagimit, të të jetuarit. Kjo do të thotë, që së pari, duhet të dimë të përcaktojmë me veten tonë konceptin për të mirën, moralin, të bukurën. Duhet të kemi të qartë se çfarë na bën të ndihemi mirë, çfarë na bën të ndihemi keq, çfarë është inati, çfarë është dështimi, çfarë është besa apo tradhëtia e një miku, apo marrëveshja me kundërshtarin.
Nëse kemi vendosur piketa të qarta mbi këto reagime, do të mund të vendosemi përballë veprës, për të testuar mënyrën tonë të të menduarit dhe të reagimit, sipas ndjesive tona. Kjo na bënë që përballë librit mos të jemi “kohëkalues”, por “bashkëbisedues” gjatë leximit.
Nëse shkrimtari përmes stilit sugjeron zbulimin e një bote, lexuesi përmes leximit mer në duar një variant të ri. Këtu nis “beteja”, e cila në disa raste është e pabarabartë, në disa raste e pakuptueshme dhe në disa raste, me rivalitet të drejtëpërdrejtë. Kur them e pabarabartë, kam parasysh moshën e ndryshme, që është pikëpamja e parë teknike e “ngatërresës” mes autorit dhe lexuesit. Pra janë dy përvoja të ndryshme. Kjo çështje ka ngritur përherë një pyetje të përbotshme: a duhen përzgjedhur librat që lexojmë? Kjo pyetje në fakt, rëndësinë e saj të plotë e merr tek lexuesi i vogël, i cili mund të ketë ndikimin e drejtëpërdrejtë nga libri për shkak të mungesës së një bote shpirtërore të ngritur dhe të stabilizuar.
Së dyti, pabarazia vjen nga koha e ndryshme e leximit nga ajo e të shkruarit. Autori mund të ketë shkruar në një kohë shumë të largët e leximit, e cila detyrimisht, të fut në një proces të besuarit se gjërat kanë ndodhur ashtu siç i përshkruan autori, për shkak të pamundësisë që mund të ketë lexuesi për të kontestuar të vërtetat e kohës së shkrimit.
Së treti, pabarazia ka të bëjë me traditat e vendit të shkrimtarit, të cilat mund të jenë të panjohura për lexuesin, ose shumë pak të kuptueshme për të. Ky ndryshim në kohë dhe tradita, e bën ndonjëherë përplasjen e lexuesit me vepër-shkrimtarin, të pakuptueshme.
Kjo betejë e pabarabartë, e cila në disa raste mund ta largojë lexuesin nga vepra, kërkon një ndërmjetës – një ndërmjetës i cili udhëton në kohë dhe kultura të ndryshme.
Në këtë çast hyn në lojë stili i leximit. Pra, si i përafrohemi një vepre, çfarë na intereson, çfarë është e rëndësishmne për ne, si e përkufizojmë ne lirinë, dashurinë, moralin.
Në pamundësi të një përgjigjeje të saktë për autorin, sidomos për qëllimin dhe mënyrën e analizimit të autorit, Roland Barthes ndërtoi një “kundërstrategji”, duke botuar një nga esse-të më polemizuese “Vdekja e autorit”. Sipas Barthes, “lexuesi, audienca, është hapësira në të cilën skaliten të gjitha kuptimet që prodhon të krijuarit artistik, pa humbur asgjë prej tyre. Pra, në një farë mënyre, uniteti i veprës artistike nuk qëndron në origjinën e vet, por në destinacionin e saj. Ky destinacion nuk mund të jetë personal. Të gjithë e dimë se lexuesi, audienca, për autorin është anonim, është pa histori, biografi, psikologji. Ai është thjesht dikush që mban së bashku e në një fushë të vetme, të gjitha fijet prej të cilave është ndërtuar teksti”. Në këtë mënyrë, Barthes e shpërngul thelbin e poetikës moderniste në anën e lexuesit.
Megjithatë, duhet thënë se, kritika letrare anon nga pesha e autorit, për shkak “të së drejtës” që ai ka për të krijuar personazhet e tij. Por vepra nuk do të kishte kuptim pa lexuesin. Kështu, kritika psikoanalitike ka qenë e mbështetur në reagimet e lexuesit. Norman Holland ishte i mbështetur në lexuesit-pacientë, kur pasqyroi identitetin e lexuesit, ndërkohë që Harold Blom kishte teorinë e kompleksit të Edipit, duke theksuar se “keqleximet rrjedhin si rezultat i autoritetit të pararendësve të lexuesve”. Pra, ai konsideronte si kondicion apo keqkuptim të leximit atë logjikë të pasuar nga tradita që marrim nga prindërit, gjyshërit, apo edukatorët tanë të hershëm. Ndërsa Umberto Eko, në studimet e tij, ka përshkruar se si lexuesit zgjerojnë kodet e tyre përgjatë leximit, duke zbuluar natyrën e pakufizuar të leximit si proces semiotik.
Por, duhet pranuar se, ai që vuri në një qendërzim të ri lexuesin ishte përfaqësuesi më i rëndësishëm i teorisë së perceptimit, H.R. Jauss. Ai përdori parimin e “horizontit të pritjes” nëpërmjet së cilit çdo vepër pranohet, kapet nga receptuesi. Jaus e përdori këtë term që të përshkruante kriteret e përdorura nga lexuesi për të gjykuar tekstin letrar në çdo periudhë të dhënë. “Horizonti i vërtetë i pritjes” vetëm sa na tregon se si vlerësohet dhe interpretohet vepra artistike kur ajo shfaqet, botohet, por nuk përcakton kuptimin përfundimtar të saj. Jaus përçoi më tej idenë e profesorit të hermeneutikës, Gadamerit, i cili theksonte se interpretimi i artit të kaluar shtrihet në dialogun ndërmjet të kaluarës dhe së tashmes.
Një bashkëkohës i Jausit, Volfgang Iser, në teorinë e vet mbi fenomenologjinë, mendonte se veprimtaria e lexuesit qëndron në “aktualizimin” e asaj që është potenciale në një teskt. Ndërkohë që teoricieni Stanley Fish përkrahte edhe më tej lexuesin. Tema themelore e Fish qëndron në faktin se teksti në vend që të nënkuptojë lexuesin, transformohet në vetvete dhe kthehet në produkt të lexuesit. Pra, sipas tij, janë procedurat e lexuesit që formësojnë botkuptimet mbi tekstin.
Pra, pyetjet e lexuesit përballë veprës janë si pyetjet përballë realitetit: çfarë duhet të bëjmë ne përballë një bote të jashtme që tenton të dërrmojë të brendshmen tonë? Ndaj dhe leximi kërkon padyshim stil, që varet nga stili jonë i të jetuarit. /tesheshi.com/
