Ndërsa amerikanët janë të prirur të besojnë në rëndësinë e të qënit të lumtur, ose të paktën të pretendojnë se janë të tillë, me çdo kusht, kjo nuk do të thotë se gjithkush në botë e ndan këtë pritshmëri. Siç shprehen vetë amerikanët, në vendin e tyre atmosfera mund të mishërohet në “fytyrën e qeshur” që thuhet se është shpikur në SHBA në vitin 1963, dhe në shprehje të tilla boshe: “paç një ditë të këndshme”.
Por, në Portugali askush nuk të thotë se duhet të kesh një ditë të këndshme. Asnjë në veçanti nuk do t’ia dijë nëse ke një ditë të mirë, pasi gjasat janë që asnjë prej tyre të mos ketë një ditë të mirë. Nëse pyet një portugez sesi po kalon, përgjigja më entuziaste do të ishte: mais ou menos (ashtu-ashtu).
Kultura e melankolisë në Portugali është vështirë të mos vihet re. Mund ta shohësh në shprehitë e ngrysura tek fytyrat e njerëzve – kjo nuk është Tajlanda, njohur si Toka e Buzëqeshjeve – e madje edhe në statujat që zënë sheshet publike në Lisbonë. Në pjesën më të madhe të vendeve, nderohen në vende të tilla gjeneralë guximtarë. Në Portugali, statujat janë të poetëve çehrengrysur.
Po! Portugalia është një vend i trishtuar, listuar e 93-ta ndër 157 vende, (pak pas Libanit), sipas raportit të fundit të OKB-së për lumturinë në botë. Por, mos t’ju vijë keq për portugezët. Ata janë të kënaqur me pakënaqësinë e tyre, dhe, në një mënyrë të çuditshme, por edhe ndriçuese, në fakt e shijojnë atë. Eshtë e lehtë të marrësh me mend se portugezët janë mazokistë, por nëse kalon disa kohë me ta, mund të ndërgjegjësohesh se ata kanë shumë për të të mësuar për bukurinë e fshehtë e gëzimet e trishtimit.
“Trishtimi i gëzueshëm” i Portugalisë është i përmbledhur në një fjalë të vetme: saudade. Asnjë gjuhë tjetër nuk ka një fjalë të tillë. Është e papërkthyeshme, me garancinë e çdo portugezi që mund të takosh e që do të përpiqet të ta shpjegojë
Saudade është një mall, kërkim për një person apo vend, apo përvojë që dikur sillte kënaqësi të madhe. Është e afërt me nostalgjinë, por përkundër saj, dikush mund të ndjejë saudade për diçka që nuk ka ndodhur kurrë, dhe me gjasa nuk ka për të ndodhur ndonjëherë. Në zemër të saudade-s qëndron humbja, malli.
Saudade, shkruan akademiku Aubrey Bell në librin e tij, “Në Portugali” është “një dëshirë e vagullt dhe e vazhdueshme për diçka… të ndryshme nga e tashmja”.
Ajo që e bën saudade-n të tolerushme, madje edhe të këndshme, është se atë mund ta ndash me të tjerët. Një shef guzhine nisi edhe një linjë çokollatash me këtë emër, sigurisht me shije gjysmë të ëmbël e gjysmë të hidhur.
Edhe psikologët mund ta shpjegojnë me termat e tyre këtë ndjesi trishtimi të ëmbël. “Trishtimi është një pjesë e rëndësishme e jetës”, thonë ata, duke shtuar se “nuk e kuptojnë përse dikush duhet ta shmangë atë”. Këta janë psikologë portugezë, normalisht.
“Dëshiroj të ndjej gjithçka në çdo mënyrë të mundshme. Përse të pikturosh vetëm me një ngjyrë? Duke shmangur trishtimin me çdo kusht, ne zvogëlojmë veten”, thotë një prej tyre.
Le të marrim shembullin e një inspektori policie të quajtur Romeu, që thotë se ka ditë të trishtuara dhe ditë të gëzuara. “Në fakt, kur përballesh me një portugez të palumtur”, thotë ai, “gjëja më e keqe që mund të bësh është të përpiqesh t’i ngresh humorin.”
“Je i trishtuar dhe dëshiron të jesh i trishtuar”, thotë ai. “Je në zyrë dhe njerëzit përpiqen të të ngrenë humorin, dhe ti thua: “mos më bëni të gëzuar! Sot është dita ime e trishtimit të këndshëm!”
Ka studime që sugjerojnë se portugezët kanë të drejtë në diçka. Një studim, publikuar në vitin 2008 në revistën e psikologjisë sociale eksperimentale, zbuloi se trishtimi përmirëson kujtesën. Në ditët e ngrysura me shi, njerëzit sillnin në mendje detaje shumë më gjallërisht sesa në ditët me diell, sipas një psikologu australian.
Një tjetër studim thotë se trishtimi përmirëson gjykimin. Pjesëmarrësve në eksperiment iu kërkua të shihnin deklarata të filmuara të njerëzve të akuzuar për vjedhje dhe të gjenin se kush po gënjente. Pjesëmarrësit që përjetonin emocione negative në kohën e eksperimentit mundën të gjejnë më saktë e të identifikojnë të dyshuarit.
Madje, edhe muzika e trishtë ka përfitime. Kërkuesit nga universiteti i Berlinit vëzhguan 772 persona në gjithë botën dhe gjetën se muzika e trishtuar “mund të ketë pasoja përfituese emocionale. Ajo e bën këtë, sipas kërkuesve Stefan Koelsch dhe Liila Taruffi, duke mundësuar që njerëzit të “rregullojnë” humorin negativ. Muzika e trishtuar gjithashtu, nxit imagjinatën dhe sjell një spektër të gjerë e pjesërisht pozitivë emocionesh.
Për europianët dhe amerikano-veriorët, emocioni më i fortë që sjell trishtimi është nostalgjia, ndërsa për aziatikët është paqësimi.
Askush nuk bën muzikë të trishtë më mirë se portugezët. Në mënyrë të veçantë, muzika fado është melankoli e hedhur në melodi. Fado, fjalë për fjalë, do të thotë “fat” ose “destinim”, e aty qëndron bukuria e saj. Ne duhet të pranojmë fatin tonë, edhe nëse është mizor, sidomos nëse është mizor.
Ky zhanër hodhi rrënjë rreth dy shekuj më parë në lagjet e klasës punëtore në Lisbonë. Këngëtarët e parë fado, apo fadistët, ishin prostituta dhe gratë e peshkatarëve të cilët mund ose jo të ktheheshin nga deti. Me pak fjalë, njerëz me arsye të forta vuajtjeje.
Sot, fado është soundtrack-u i jetës në Portugali. E dëgjon dhe e ndjen kudo, në radio, në salla koncertesh, dhe sidomos në disa bare fadoje në Lisbonë.
Rreth 30 kilometra në jugperëndim të Lisbonës, mund të takosh një nga këngëtaret më të famshme të fados, në qytetin bregdetar të Estorilit. Cuca Roseta, është ndër të paktat këngëtare që nxjerr jetesën duke kënduar fado. Ajo përgatitet për secilën performancë të saj me një minutë heshtje, një lloj lutjeje “përpara se të japë veten tek kënga”. “Kjo është një muzikë ku t’i jepesh, është dhuratë për emocionet e tua dhe shumë intime”, thotë ajo.
Roseta përfaqëson një brez të ri të këngëtarëve fado. Melodia është po aq melankolike sa edhe fadoja tradicionale, mirëpo vargjet janë pak fare më optimiste. Një shenjë që ndoshta tregon se historia e dashurisë së Portugalisë me “trishtimin e gëzueshëm” po nis të zbehet? Ndoshta jo.
Përgatiti: Juli Prifti – /tesheshi.com/
