Qyteti i Azerbajxhanit – Agdam, i quajtur ”Hiroshima në Kaukaz” ose “Qyteti fantazëm”, i çliruar tre muaj më parë nga pushtimi i ushtrisë armene, pas 28 vjetësh, më në fund iu dha një shans për të bërë një fillim të ri.
Nuk ka mbetur asgjë në këtë qytet në provincën e Karabakut, 350 kilometra larg Baku, përveç themeleve të shtëpive dhe ndërtesave që dëshmojnë se njerëzit dikur jetonin atje.
Para luftës së parë azerbajxhanase-armene në Karabak në vitet 1990, kishte rreth 40,000 azerbajxhanas, por në 1993, forcat armene dëbuan me forcë civilët që iknin në lindje dhe rreth 1000 prej tyre ishin të pafat.
Pas tre dekadave të okupimit dhe konfliktit të fundit të armatosur me forcat armene në vitin 2020, Azerbajxhani rimori Agdamin së bashku me shumicën e territoreve të tjera të okupuara në vitet 1990. Konflikti shpërtheu në fund të shtatorit 2020 dhe pas 44 ditësh përparim të Azerbajxhanit, ku më shumë se 10 mijë ushtarë u vranë në të dy palët, paqja u nënshkrua më në fund në nëntor.
Nën kujdesin e Moskës, u arrit një marrëveshje nën të cilën armenët u tërhoqën nga territori dhe paqeruajtësit rusë u vendosën përgjatë vijave të kontaktit, të cilat ende kontrollojnë një pjesë të Karabakut sot.
Gjatë viteve 1990, Agdam ishte një rrugë shpëtimi nga Kocala, vendi i një prej krimeve më të mëdha të luftës. Në masakrën e njohur si Gjenocid në Khojaly në 1992, 613 njerëz u vranë në një ditë, në një vend të banuar nga rreth 7 mijë Azerbajxhanas.
Një seri programesh në shumë qytete të Azerbajxhanit shënuan 29 vjetorin e krimit.
Fluturimi për në Agdam ishte fatal për një numër të madh të banorëve të Khojaly. Një nga oficerët e asaj lufte, Zahid Beu, tha se atë natë fatale, civilët ikën përtej një fushe të minuar dhe maleve, duke kërkuar një mënyrë për të liruar territorin.
“E gjitha ndodhi natën e 25-26 shkurt, por dhjetë ditë më parë qyteti ishte i rrethuar. Ne u përpoqëm t’i nxirrnim njerëzit, por na thanë se Regjimenti 366 i ish-BRSS, së bashku me armenët, rrethuan qytetin. Ne kishim informacion në lidhje me të dhe donim t’i nxirrnim ato. Në mbrëmje u përpoqëm, por armenët ishin tashmë këtu dhe filloi shkëmbimi i zjarrit. Njerëzit po iknin poshtë malit dhe armenët filluan të qëllonin. Atë ditë nxorëm 30 të vdekur dhe 15 të plagosur ” tha ai.
Ai theksoi se në mesin e njerëzve që ikën poshtë malit ishte një nënë me dy fëmijë në krahë. Njëri tashmë ishte vrarë dhe ajo nuk e dinte.
“Pasi nxorëm të plagosurit, ne shkuam pak më tej, prapa majës së malit, pamë qindra njerëz të shtrirë në tokë. Ne nuk e dinim për këtë. Dëgjuam të shtëna me armë. Unë pashë qindra të vdekur. Unë isha në shok u rrëzova në gjunjë. Më dukej se do të vdisja. Aty ishin njerëz të moshave të ndryshme. Kishte gra fëmijë burrash, gra shtatzëna. Tradita jonë nuk e di luftën kundër grave dhe fëmijëve. Unë isha në shok për një kohë të gjatë koha”, tha ai.
Ai pretendon se 1,280 trupa u nxorrën nga zona gjatë disa muajve.
“Atë natë, natën e gjenocidit në Khojaly, u vranë 613 njerëz dhe brenda pak muajsh u vranë 1,280 njerëz, trupat e të cilëve unë i nxora personalisht,” përfundoi ai.
Një nga xhamitë më të vjetra në zonë, Juma, e cila u përdor nga ushtria armene si një hambar, gjithashtu dëshmon për shkallën e krimit. Pas çlirimit, xhamia u dogj në zjarr.
Monumenti kulturor i ish-rezidencës së Panah Ali Khan të Karabahut, themeluesit dhe sundimtarit të parë të Perandorisë së Karabakut, u shkatërrua gjithashtu, dhe ushtria armene shkatërroi varrezat në një përpjekje për të shuar çdo provë të ekzistencës së Azerbajxhanit në zonë.
Nga lufta e viteve 1990 deri në fund të konfliktit të fundit në nëntor 2020, forcat armene përdorën Agdamin si një zonë tampon.
Territoret që ishin nën kontrollin e armenëve përfaqësojnë rreth 15 përqind të territorit të përgjithshëm të Azerbajxhanit. Në qytete të tilla si Fuzuli, Jabrayil dhe Zangilan, forcat armene shkatërruan objektet gjatë tërheqjes. Dëmi material në ato territore vlerësohet në më shumë se 100 miliardë dollarë.
Kjo është arsyeja pse Baku po përgatit padi kundër Armenisë para gjykatave ndërkombëtare pas përfundimit të vlerësimeve zyrtare.
Sot, çdo përpjekje për të kthyer Azerbajxhanasit në zonë është e pamundur, kryesisht për shkak të numrit të madh të minave të lëna nga ushtria armene në Karabag si një kujtesë se ata dikur jetonin atje, por edhe sepse asnjë nga shtëpitë nuk ka kushte themelore të jetesës. Qeveria azerbajxhanase ka njoftuar rindërtimin dhe rehabilitimin e të gjithë zonës së Karabagut dhe së shpejti do të hapë zyrtarisht një shkollë fillore në një nga qytetet e shkatërruara pranë Agdamit.
Sidoqoftë, do të duhen rreth 15 vjet për të çminuar plotësisht zonën, pas së cilës “Qyteti Fantazëm” në Karabak më në fund do të ketë një shans për një fillim të ri. /tesheshi.com/
