Menjëherë pas fillimit të aksionit ushtarak rus kundër Ukrainës dhe brenda territorit të saj, kjo e fundit i dërgoi një kërkesë të drejtpërdrejtë Turqisë për mbylljen e deteve për marinën ruse. Kjo kërkesë e pritshme tërhoqi edhe një herë vëmendjen te detet turke, ndjeshmëria e pozicionit të Turqisë në krizën aktuale dhe llogaritjet e sakta të saj.
Në rast se Turqia është palë në luftë, ajo ka kompetenca të plota për të vendosur se çfarë dëshiron të bëjë në lidhje me detet. E njëjta gjë nëse ajo vlerëson se ajo është në rrezik të afërt të luftës, edhe pse Lidhja e Kombeve ose shumica e shteteve nënshkruese të Konventës mund ta detyrojnë atë të rishqyrtojë vendimin e saj.
Konventa e Montreux
Traktati i Paqes i Sevres i vitit 1920 shkaktoi padrejtësi të madhe në Perandorinë Osmane. Më pas, turqit zhvilluan “Luftën e Pavarësisë” dhe e anuluan atë me Marrëveshjen e Lozanës të vitit 1923, e cila formoi një hartë të Republikës së Turqisë në zhvillim dhe marrëdhënieve të saj me vende të tjera. Përjashtim bën neni 23 për Bosforin dhe Dardanelet, i cili më pas u diskutua dhe u negociua dhe mori formën e tij përfundimtare në Konventën e Montreux.
Konventa, e nënshkruar nga Turqia më 20 korrik 1936, me Bullgarinë, Francën, Britaninë, Australinë, Greqinë, Japoninë, Rumaninë dhe ish-Bashkimin Sovjetik, përbëhet nga pesë seksione kryesore të ndara në 29 nene me katër anekse. Seksioni i parë trajton statusin e anijeve tregtare, i dyti me anijet luftarake, i treti me avionët, i katërti me dispozitat e përgjithshme dhe i pesti me dispozitat përfundimtare në disa detaje, duke përfshirë kohëzgjatjen e kësaj Konvente (20 vjet, me përjashtim të parimit të përgjithshëm të lirisë së kalimit dhe lundrimit) që do të vazhdojë pa afat dhe mënyrën se si mund të ndërpritet ose ndryshohet.
Ankaraja angazhohet për respektimin dhe zbatimin e Konventës, duke e mbajtur atë larg diskutimeve, pasi konsiderohet si një amendament i Marrëveshjes së Lozanës, dhe si rrjedhim një nga “dokumentet themelore të Republikës” në këndvështrimin e saj. Gjithashtu, Konventa njeh sovranitetin e saj të plotë mbi detet që janë kyçe dhe hyrjen në Detin e Zi, duke i dhënë Turqisë kompetenca të gjera që përfshijnë mbylljen e deteve për palë të caktuara në rast lufte. Megjithatë, disa e kritikojnë këtë konventë sepse ajo sjell përfitime të dobëta monetare për Turqinë për shkak të uljes së tarifave të trafikut.
Seksioni i parë parashikon lirinë e plotë të kalimit për anijet tregtare, pavarësisht nga të gjitha detajet që lidhen me to në rastet e paqes (neni 2), dhe në kohë lufte ku Turqia nuk është një nga palët ndërluftuese (neni 4), si dhe anijet që u përkasin vendeve nuk marrin pjesë në luftë nëse Turqia është një nga palët ndërluftuese (neni 5).
Sa i përket seksionit të dytë, ai rregullon kalimin e anijeve luftarake në rast paqeje dhe lufte. Ndoshta gjëja më e rëndësishme në gjithë këtë është përcaktimi i kalimit për anijet e shteteve që nuk kanë dalje n Detin e Zi. Tonazhi maksimal i lejuar i të gjitha anijeve të huaja nuk mund të kalojë 15,000 tonë dhe këto forca nuk mund të kenë më shumë se nëntë anije. Periudha e qëndrimit të anijeve luftarake të vendeve që nuk i përkasin bregdetit të Detit të Zi nuk mund të kalojë 21 ditë dhe pesha totale e të gjitha anijeve nuk mund të kalojë 45.000 tonë, me kusht që të merret paraprakisht leja nga Turqia (nenet 14 dhe 18).
Në rast se Turqia është një nga palët ndërluftuese, ajo ka kompetenca të plota për të vendosur se çfarë dëshiron të bëjë në lidhje me detet (neni 20). E njëjta gjë ndodh nëse Turqia vlerëson se është në rrezik të afërt të luftës (neni 21), megjithëse Lidhja e Kombeve ose shumica e nënshkruesve të Konventës mund ta inkurajojnë Turqinë të rishqyrtojë vendimin e saj.
Llogaritjet komplekse
Edhe pse kanë kaluar dekada dhe sistemi ndërkombëtar dhe marrëdhëniet e pushtetit në botë dhe rajon kanë ndryshuar shumë herë, Konventa e Montreux ende ekziston dhe respektohet nga të gjitha palët pa asnjë ndryshim rrënjësor. Turqia ka mbrojtur gjithmonë zbatimin e dispozitave të Konventës, duke i tërhequr ato dhe duke u kërkuar palëve t’i respektojnë ato. Nga njëra anë, sepse i jep fuqi që nuk dëshiron t’i humbasë, dhe nga ana tjetër, për të ruajtur sigurinë dhe stabilitetin e rajonit të Detit të Zi.
Megjithatë, me kalimin e kohës, tensionet në rajonin e Detit të Zi u rritën, pasi përfshinë një vend të NATO-s (i cili është fqinji i Rusisë në Detin e Zi) me rënien e Bashkimit Sovjetik dhe përfundimin e Luftës së Ftohtë, dhe kjo është Turqia. Tani janë tre vende, pas pranimit të Rumanisë dhe Bullgarisë në Aleancë në 2004. Ka edhe dy vende që janë më të prirura nga perëndimi dhe që duan të anëtarësohen në NATO, dhe që kanë marrëdhënie të tensionuara me Rusinë, pikërisht Ukraina dhe Gjeorgjia.
Nga ky këndvështrim, kriza e fundit ukrainase paraqet një sfidë të vërtetë për Konventën e Montreux dhe ndërlikon llogaritjet turke. Është një krizë mes dy vendeve të Detit të Zi, ku NATO është përfshirë në mënyrë indirekte në krizë, që do të thotë se Deti i Zi mund të jetë një nga vendet e luftës. Kjo është arsyeja pse Kievi i ka kërkuar në mënyrë eksplicite Ankarasë që të zbatojë dispozitat e Konventës së Montreux dhe të parandalojë kalimin e anijeve luftarake ruse përmes detit.
Cilat janë opsionet për Turqinë?
Para së gjithash, është e nevojshme të karakterizohet zhvillimi aktual i ngjarjeve: është një “luftë”, një “përshkallëzim ushtarak” apo një “operacion ushtarak” i pjesshëm rus në Ukrainë?
Disa besojnë se shmangia e përshkrimit të “luftës” i jep Turqisë një mundësi për të dalë nga situata e vështirë rreth vendimit për detet. Kjo mund të ketë qenë e mundur që në fillim, por me ardhjen e forcave ruse në kryeqytetin Kiev, Turqia vështirë se mund t’i shmanget quajtjes së ngjarjeve aktuale si “luftë”.
Nëse vërtet është një luftë, Turqia do të përballet me tre situata kryesore sipas Konventës. Nëse Turqia është një nga palët ndërluftuese, ajo ka të drejtë, në përputhje me nenin 20, të ndalojë plotësisht lundrimin nëpër dete pa përjashtim, por ky nuk është rasti këtu dhe nuk duket një mundësi e mundshme në të ardhmen e parashikueshme.
Një rast tjetër është se Turqia ndjen “rrezikun e afërt të luftës”. Në këtë rast, sipas nenit 21, ajo do të kenë të drejtë të pengojnë kalimin e luftanijeve të palëve ndërluftuese, me përjashtim të anijeve që janë larguar nga rajoni i Detit të Zi dhe që duan të kthehen në portet e tyre. Për më tepër, ky nen i lejon Turqisë të mos i japë këtë të drejtë (kthimin e anijeve) shtetit që konsideron se ka shkaktuar aktivizimin e këtij neni. Vendimi i Turqisë në këtë rast është i kufizuar dhe, nëse Lidhja e Kombeve vendos me një shumicë prej dy të tretash (që nuk ekziston më) ose me shumicën e votave të nënshkruesve deklaron se masa të tilla nuk justifikohen, Turqia merr përsipër të shfuqizojë masat në pyetje.
Rasti i tretë është një luftë midis dy ose më shumë vendeve në të cilën Turqia nuk është palë ndërluftuese dhe nuk ndihet në rrezik të afërt për shkak të saj, e cila është e ngjashme me situatën aktuale. Këtu, sipas nenit 19 të Konventës, Turqia ka të drejtë të pengojë anijet luftarake të vendeve ndërluftuese të kalojnë nëpër dete, por kjo nuk pengon “kthimin” e anijeve në portet e tyre.
Turqia do të angazhohet për zbatimin pothuajse fjalë për fjalë të Konventës së Montreux, që nënkupton ndalimin e anijeve luftarake të kalojnë nëpër det në rast se zhvillimet karakterizohen si “luftë”. Kjo është teorike, por në praktikë Rusia gjithmonë mund të dërgojë forcat e saj detare jashtë Detit të Zi në brendësi të saj, me kusht që të “kthehen” në portet e tyre. Kjo duket të jetë një vrimë në kushtet e Konventës në favor të Rusisë në këtë rast.
Pas dyerve të mbyllura
Kështu, në rrethana të ndjeshme dhe jashtëzakonisht komplekse siç është kjo aktuale, Turqia do të jetë edhe më e përkushtuar për zbatimin e rreptë të Konventës, pavarësisht nga pikëpamjet e saj për ngjarjet dhe palët në konflikt, nëse nuk është një palë kryesore në të. Vrimat ose gabimet e mundshme në zbatim do t’i hapin derën kritikave dhe ndoshta kërkesave për të ndryshuar Konventën.
Kjo ka ndodhur në situatat dhe krizat e mëparshme, veçanërisht nga Rusia, e cila mund të ndodhë përsëri, por Ankaraja po përpiqet ta shmangë me të gjitha mënyrat. Presioni për të ndryshuar Konventën, për shkak të dështimit të Turqisë për ta zbatuar atë siç duhet, me ndryshime të mëdha gjeopolitike në rajonin e Detit të Zi që nga nënshkrimi i saj, mund të bëjë që Turqia të humbasë hartat e fuqive të mëdha që mbante në duart e saj dhe nga të cilat përfitoi dekada më parë për lundrimin në Detin e Zi. Pavarësisht të gjitha zhvillimeve të viteve të kaluara, zona në përgjithësi ka qëndruar e qetë, veçanërisht për sa i përket marrëdhënieve, konkurrencës dhe ekuilibrit mes Rusisë dhe Turqisë.
Së fundi, kjo i referohet tekstit të Konventës së Montreux për detet dhe opsionet që ka Turqia në zbatimin e saj. Megjithatë, kjo e fundit sigurisht që kërkon të shmangë marrjen e vendimeve të vështira në këtë drejtim, për shkak të delikatesës dhe kompleksitetit të situatës me Rusinë, Ukrainën dhe NATO-n, si dhe për pasojat e mundshme për luftën dhe vendimet turke. Prandaj, Turqia vazhdon përpjekjet e saj për komunikim diplomatik me Moskën dhe Kievin dhe insiston në mundësinë e organizimit të një samiti midis presidentëve ose të paktën ministrave të jashtëm të Rusisë dhe Ukrainës. Turqia mund t’i kërkojë Rusisë pas dyerve të mbyllura që të mos hapë një front në Detin e Zi dhe të shmangë përshkallëzimin në atë zonë për të shmangur marrjen e një vendimi kaq të ndjeshëm. /tesheshi.com/
