Shënime për romanin “Shënime nga shtëpia e të vdekurve” e Fjodor Dostojevskit
Nga Agim Baçi
Duhet të shkojmë në mbretërinë e mundimeve dhe të humbjeve për të vlerësuar atë që kemi rreth nesh? A e mendon njeriu atë që ka gjatë kohës që e zotëron? Çfarë ëndërron ai kur është në pikun e fundmë të mundësive për të jetuar? Fjodor Mihajlloviç Dostojevski është jo vetëm piktori i panoramës së pasojave të mundimeve dhe botës së skëterrshme, por njëkohësisht edhe predikuesi i gjetjes së rrugëzgjidhjes për t’u ngritur e për të vlerësuar atë që vlen, atë që të mban gjallë brenda kufijve të njeriut. Përmes portreteve të sjella në romanin e tij “Shënime nga ‘shtëpia e të vdekurve’”, portrete që vijnë nga terri i thellë i njeriut në mundime, lexuesi futet në rrethin e pyetjeve pa fund për jetën. E më parë se gjithçka duhet të përgjigjesh për një: A vlen t’i duam të tjerët dhe gjithçka përreth nesh vetëm pasi i kemi i humbur?
Dostojevski sjell këndvështrimin e botës nga “të vdekurit e gjallë”, përmes shënimeve të Aleksandër Petroviçit, ish i dënuar për vrasjen e gruas nga xhelozia, e që kish mbetur në Siberi edhe pas përfundimit të dënimit. Darët e frikës, që kryqëzojnë edhe botën e ëndërrimeve, vijnë përmes një përshkrimi që të ngulitet thellë, duke patur ndoshta pasqyrën më të qashtër të asaj që njeriu nuk ka mundur dot ta përqafojë kur e ka patur pranë, fare pranë, gati si lëvizja e gjakut në damarin e qafës së tij.
“Të këtushmit kishin botën e tyre, që s’ngjante me asnjë botë tjetër, kishin ligjet dhe zakonet e tyre, kishin shtëpinë e të vdekurve, duke qenë të gjallë dhe bënin jetën që s’bëhej askund…Kishte nga ata që kishin vrarë fare rastësisht, po kishte edhe vrasës profesionistë, kishte banditë dhe kryebanditë, kishte thjesht batakçinj dhe marifetçinj të regjur, kishte dallaveraxhinj dhe kopukë. Por kishte dhe nga ata, për të cilët fort mirë mund të thuhej: e pse t’i kenë sjellë? Dhe secili kishte një histori të vetën, të turbullt dhe të rëndë si plumbi…. Rrallëkush tregonte për jetën e dikurshme, kërshëria nuk qe në modë, quhej diçka poshtëruese…”. (Fjodor Mihajlloviç Dostojevski, “Shënime nga shtëpia e të vdekurve”, Uegen, botimi i dytë, f.11, 13).
Akim Akimoviçi, Gazini, Sushillovi, Aliu, Çekunovi, Osipi, Kulikovi, e dhjetra e dhjetra emra të tjerë, që vijnë sipas rrëfimeve të tyre, nuk janë veçse pasqyra e fytyrës së të vdekurve të mundësisë për të parë jetën në sy në çastin e duhur. Janë në shkallën e fundmë të takimit me jetën, por duan që t’i kthejnë shpinën vdekjes. I kanë humbur miqtë, pasuritë, e gjithçka që kanë bërë në jetë. Ka qenë ndoshta vetëm një çast. Por ja që nga ai çast e gjithë bota e tyre është vënë përballë territ, ky vdekja u jep damkën e vet, duke i lënë sërish në tokë.
Bota që sjellë Dostojevski nuk është thjesht “bota tjetër”, por është “jeta përtej”, atje ku dukesh thjesht një spektator – por një spektator me fatin e keq, sepse sheh në skenë vetveten duke luajtur keq, pa fantazi, dhe pa kurajë për të parë atë çfarë mund të kesh, atë që mund të bëjë të jesh vetja. E për ironi, ke qenë vetë regjisori i shfaqjes që ku luajtur kundër vetvetes. Ndaj e shkuara te personazhet e romanit është vetëm një gjë që vetëm vetëtregohet, e që nuk dëshiron pyetje të tjera nga askush.
Në tunelin e shpërfytyrimit, Dostojevski nxjerr sërish podiumin e vlerave, duke rreshtuar edhe atje hiearkinë e së keqes. Dhe në atë terr, e vetmja që shtrin dorën kah njeriu është fuqia e pendesës, melodinë e së cilës Dostojevski e ka luajtur mes atyre që vdekjen e kanë ngjitur me qepallën. E megjithatë, ka shpirtra që ajo melodi pendese, edhe në kulmin e vet të tringëllimit, nuk i mbërrin.
“Se ka njerëz që kanë për shok tigrin: u gufon zemra kur lëpijnë gjakun e tjetrit. Kush e provon makar dhe një herë këtë pushtet, këtë sundim të pakufishëm mbi trupin, mbi gjakun, mbi shpirtin e njeriut të bërë nga Zoti ashtu si ai vetë, kush provon këtë pushtet dhe mundësinë e plotë për të poshtëruar sa më s’bëhet atë tjetrin, që ka po atë ymër si dhe ai vetë të dhënë nga perëndia – ky me dashje apo pa dashje e humbet pushtetin mbi ndijimet e veta…. Shoqëria që sodit me shpërfillje dukuri të tilla, është e molepsur nga të këqia të mëdha. Kështun që e drejta që kanë disa për të ndëshkuar fizikisht të tjerët është një gangrenë e shoqërisë, është mjeti më i egër që mbyt ende pa lindur çdo orvatje qytetarie, është një faktorshkatërrimtar deri dhe asgjësues i vetë shoqërisë”. (Dostojevski, “Shënime nga shtëpia e të vdekurve”, Uegen, botimi i dytë, f.172).
Përshkrimet dhe zhbirimet e jetës njerëzore e kanë kthyer Dostojevskin në “burgun e dosmodoshëm të letërsisë”. Siç thotë Stefan Cvajg në përshkrimin e jetës dhe veprës së tij, “Dostojevski, përmes vëzhgimeve të tij të pamata të qenies, mes ëndrrës dhe realitetit përvëlues, na ka afruar në shumë maksima për vetë jetën”. /tesheshi.com/
