Shënime për rrëfimin e Primo Levit “A është, vallë, njeri…?”
Nga Agim Baçi
Një dhomë e errët, pa dyer, pa dritë…. vetëm një frymëmarrje – është frymëmarrja e njeriut që beson se një ditë do të mundet të shohë sërish dritën… Primo Levi ka mundur të dalë nga Ferri, duke bërë një thirrje të heshtur se mos ndoshta vargjet e Dantes për Ferrin duhen riparë pas përshkrimeve të tij për atë botë që ai kaloi për mbi 11 muaj në Aushvic (Shkurt 1944- 27 Janar 1945). Eshtë një zë nga fundi i honit, që përmes dëshmive arrin të zhbirojë atë botë ku qënia njerëzore preku një nga cepat e saj më të errët.
Primo Levi, hebreu me origjinë italiane, me profesionin e kimistit, provokon një zemërim, një neveri ndaj asaj që ka mundur të bëjë nazizmi në kampet e shfarosjes, e ndërkohë me nota të trishta arrin të shquajë atë çfarë mundet ta mbajë ende në këmbë njeriun. Eshtë gati e pabesueshme se si vjen e ndërthuret ajo pak shpresë në portën e vdekjes, por që Primo Levi ka mundur ta sjellë ashtu, të zhveshur dhe të ashpër.
Proza e Levit është një narracion i ftohtë, por pa mllef, megjithë përballjen me demonin e ferrit. I përshkruan shuarjet e emrave, deri në kalimin në numër, në hiçin e ekzistencës, ku njeriu flinte në shtrat me vdekjen. E përshkruan si një bursë makabriteti atë shkëmbim çikërrimash në anën verilindore të kampit të Lagerit, ku pece e këmisha, lugë apo gjithfarësoj rropsash, për ata ktheheshin në një botë të tërë, që mund të bëhej shkak që të përballeshe me të ftohtin dhe urinë. Më pas, Levi numëron çast-kohët teksa vdekja i rrinte përballë, kur i vinte dhe i lëvizte qepallat, e prekte në këmbën që ai nuk arrinte ta ndjente nga i ftohti, e pastaj i fuste krahun shokut që ai kishte ngjitur, për ta lënë thjesht si një numër të zhdukur në hiç.
“…Për ne ishte e ndaluar hyrja në strehimet e blinduara. Kur toka fillonte të dridhej, zvarriteshim, të tmerruar çalë-çalë, përmes tyrave gërryes të bombave tymëse, deri në zonat e gjera të mbjella, të pista e shterpë, brena rrethimit të Bunas; atje rrinim pa lëvizur, të grumbulluar njëri mbi tjetrin si të vdekur, por gjithsesi duke ndier ëmbëlsinë e shkurtër të gjymtyrëve që pushonin. Shikonim me sy të tronditur shtyllat e tymit e të zjarrit që shpërthenin rreth nesh: në çastet e pushimit, plot me zukatjen kërcënuese që çdo europian e njeh, zgjidhnim nga trualli i shkelur njëqind herë çikoret dhe kamomilët e vyshkur, dhe i përtypnim gjatë në heshtje…”. (Primo Levi, “A është, vallë, njeri…?”, f. 133, Pegi 2016, përktheu Genci Pjetri).
Ai pati fatin të dilte i gjallë nga ai ferr, si të ish një amanet, për të sjellë përballë nesh atë errësirë njerëzore të cilën asnjë imagjinatë e shfrenuar nuk do të mund ta ndërtonte vetë aq kollajshëm. Po ja që, e keqja i ka veshur krahët fluturues dhe ka mbuluar me hijen e saj mijëra e mijëra frymë. Levi nuk e fsheh dhembjen e asaj që rrëfen. Nuk harron të pyesë, nëse disa prej atyre jetëve vlejnë të përshkruhen. Më pas pohon, se çdo dhembje njerëzore është një lloj njohjeje e nevojshme për jetën, për ata që do të vijnë. E përmes rrëfimeve nga ai kamp Levi ka ditur të ndërtojë njëkohësisht korin e moralit – kori që ngre një zë, që do të mund të udhëtojë me njeriun deri në hapin e fundit. Titulli i librit është pasthirrma përballë humbjes së njeriut. “…s’është shkruar me qëllimin për të ngritur akuza të tjera; më shumë do të mund të jap dokumente për një studim të gjerë të disa anëve të shpirtit njerëzor”, shprehet Levi në parathënien e librit të tij, duke na dhënë në një përshkrim kronik atë humbje të madhe të Njeriut. /tesheshi.com/
