Zgjuarësia njerëzore vjen nga njohuritë që ndahen mes mendjeve të ndryshme, në të ashtuquajturën mendje-koshere e kjo i bën individët të mendojnë se dinë më shumë nga sa dinë në të vërtetë.
A e dini sesi funksionon tualeti? Po biçikleta, apo një zinxhir? Pjesa më e madhe e njerëzve mund të japin gjysma përgjigjesh në përpjekjen më të mirë. Ata kanë vështirësi të shpjegojnë shpikjet bazë, pa përmendur ato që janë më komplekse dhe më abstrakte. Megjithatë në një farë mënyre, pavarësisht injorancës së njerëzve, ata krijojnë dhe lundrojnë në botën moderne. Libri i ri, “Iluzioni i Diturisë” merr misionin për të shpjeguar këtë paradoks të dukshëm: si mundet që të menduarit njerëzor të jetë kaq i fuqishëm, e megjithatë edhe kaq sipërfaqësor?
Steven Sloman dhe Philip Fernbach, të dy shkencëtarë konjitivë, bazohen mbi teoritë e evolucionit dhe psikologjinë. Ata argumentojnë se mendja ka evoluuar për të kryer vetëm minimumin që i shërben njeriut. Për shkak se njerëzit janë specie sociale dhe evolojnë në konteksin e bashkëpunimit, aty ku është e mundur, aftësitë janë zhbërë. Si rezultat, njerëzit janë individualisht pothuajse mendimtarë të kufizuar, dhe ruajnë pak informacion në kokat e tyre. Pjesa më e madhe e njohurive në vend të kësaj, përhapet në komunitet – anëtarët e të cilit shpesh nuk e kuptojnë se kjo ndodh.
Autorët e quajnë këtë iluzionin e të kuptuarit, dhe ata e demonstrojnë atë me një eksperiment të thjeshtë. Subjekteve iu kërkohet të rendisin kuptueshmërinë e tyre për diçka, dhe më pas të shkruajnë një raport të detajuar për të, dhe në fund të rendisin kuptueshmërinë sërish. Raportet e të kuptuarit bien për të gjithë. Autorët e shohin këtë ndikim kudo, që nga të kuptuarit për funksionimin e tualeteve, apo të biçikletave deri në çështje të politikave komplekse.
Iluzioni ekziston, argumentojnë ata, për shkak se njerëzit evoluojnë si pjesë e një mendjeje “koshere” dhe janë në mënyrë intuitive aq të përshtatur me bashkëpunimin saqë kufijtë midis mendjeve zbehen. Ekonomistët dhe psikologët flasin për “mallkimin e diturisë”: njerëzit që kanë njohuri për diçka e kanë të vështirë të imagjinojnë dikë tjetër që nuk e di këtë. Iluzioni i diturisë funksionon edhe në të kundërt: njerëzit mendojnë se e dinë diçka për shkak se të tjerët e dinë atë.
Mendja-koshere, me ndarjen e saj të pafundshme të njohurive dhe ekspertizës, dikur i ka ndihmuar njerëzit të gjuanin mamuthët ndërsa tani i dërgon ata në hapësirë. Por në politikë ajo shkakton probleme. Të përdorësh tualetin pa e e kuptuar sesi funksionon, është e padëmshme, por të ndryshosh sistemin e kujdesit shëndetësor pa e kuptuar atë, nuk është aq e padëmshme. Megjithatë, njerëzit shpesh kanë opinione të forta për çështje nga të cilat kuptojnë pak. Dhe në median sociale, rrethuar nga miq dhe ndjekës që mendojnë njësoj, opinionet përforcohen dhe shndërrohen në mendime ekstreme. Është e vështirë të debatosh me arsye me dike që është nën iluzionin se bindjet janë të padiskutueshme dhe që thjesht paraqitja e fakteve nuk ka gjasa të ndryshojë këto bindje, rrënjët e të cilave shtrihen thellë në vlerat dhe të menduarit e grupit në komunitet.
Autorët bëjnë një përpjekje për të sugjeruar se konfrontimi i njerëzve me iluzionin e tyre të të kuptuarit, do të zbusë opinionet e tyre, por kjo mund të ketë edhe efektin e kundërt- njerëzit reagojnë keq kur ndjehen budallenj.
Shkencëtarët Sloman dhe Fernbach tregojnë në libër sesa të thella janë rrënjët dhe shtrirja e problemit, por nuk kanë shumë ide sesi mund të rregullohet.
“Iluzioni i diturisë” është në të njëjtën kohë i dukshëm dhe i thellë: kufizimet e mendjes nuk janë surprizë, por problem është se njerëzit mendojnë rrallë për to. Sidoqoftë, ndërsa iluzioni ekziston me siguri, domethënia e tij nënvlerësohet. Autorët janë ptolemaikë në përpjekjet e tyre për ta sjellë në fokus të psikologjisë njerëzore, kur në të vërtetë përgjigja ndaj pyetjes së tyre parësore – si ka mundësi që mendimi njerëzor është kaq i fuqishëm dhe po ashtu kaq i cekët – është mendja-koshere apo mendja kolektive.
Padituria njerëzore është shumë më fundamentale dhe me më shumë pasoja sesa iluzioni i të kuptuarit. Por ndërkaq, libri vjen në një kohë të përshtatshme. Në kontekstin e flluckave dypalëshe apo fake neës, autorët sjellin një porcion të nevojshëm përulësie: jini skeptikë për njohuritë tuaja, dhe për mençurinë e turmës ku jetoni.
Përgatiti: Juli Prifti – /tesheshi.com/
