Në fillim të viteve 2000, psikologët në universitetin e Masaçusets, Amherst kryen një studim për pandershmërinë e njerëzve. Ata rekrutuan disa qindra studentë, i ndanë në grupe dyshe dhe u thanë se kishin 10 minuta për të biseduar me njëri-tjetrin.
Secila bisedë u regjistrua me anë të një kamere të fshehtë. Pas kësaj, kërkuesit u treguan studentëve kasetat dhe u kërkuan atyre të veçonin secilën nga gënjeshtrat që kishin dëgjuar. Mesatarisht, doli se secili student kishte thënë pothuajse dy gënjeshtra në ato 10 minuta. Disa prej tyre kishin arritur të thonin deri në 12 të tilla.
Nëse studentët do të ishin bazuar në ato që mbanin mend vetë nga bisedat, shumë prej tyre do të kishin këmbëngulur se ishin të pafajshëm. Mirëpo, kasetat ishin aty për t’i bërë përgjegjës. “Kur ata po shikonin veten e tyre në kaseta, ata konstatuan se kishin gënjyer më shumë sesa mendonin”, tha një nga kërkuesit në atë kohë.
E bëhej fjalë për 10 minuta bisedë. Çfarë do të kishte ndodhur nëse ne vëzhgojmë jetët tona për të veçuar momentet e pandershmërisë? Ne na pëlqen të gjithëve të mendojmë se jemi qënie njerëzore të shkëlqyera, por në të vërtetë, pjesa më e madhe e njerëzve dështojnë nëse ndërmarrin këtë test moral. Ne u themi të tjerëve se nuk ua kemi parë kurrë mesazhet, vjedhim nga dollapët e përbashkët, marrim më shumë sheqer sa na duhet në kafene, përfitojmë kur të tjerët se kanë mendjen.
Për të qenë të drejtë, të marrësh më shumë sheqer nga sa të duhet nuk është ndonjë mëkat i madh. Dhe të gënjesh ndonjëherë quhet gjë e mirë, sidomos kur po përpiqesh të mos lëndosh ndjenjat e dikujt. Ja kështu funksionon. Ne ruajmë egon tonë, pjesërisht duke u vetëjustifikuar. Gjejmë justifikime apo bindim veten se tejkalimet tona janë të vogla.
Maryam Kouchaki, asistent-profesore e menaxhimit në Northwestern, dhe Francesca Gino, profesor i administrimit të biznesit në Harvard argumentojnë se diçka tjetër na ndihmon ne të përballemi me shtrembërimin tonë moral. Sipas kërkimeve të tyre, njerëzit duket se janë vërtet të mirë në të harruarit e të gjithë gjërave të këqija që kanë bërë.
“Për shkak se njerëzit e vlerësojnë moralitetin… ata janë të motivuar të harrojnë detajet e veprimeve të tyre joetike kështu që të mund të vazhdojnë të mendojnë për veten se janë individë të ndershëm”, shkruajnë ata në një artikull të botuar në një revistë shkencore të Akademisë së Shkencave.
Since Kouchaki dhe Gino janë që të dy profesorë të shkollave të biznesit, ata kanë gjetur edhe një emër interesant për këtë lloj sjellje: amnezi joetike.
Në përpjekje për të demostruar se kujtimet e veprimeve tona të turpshme zbehen më shpejt, kërkuesit kryen një seri eksperimentesh. Në njërin prej skenarëve, ata u kërkuan subjekteve të luanin lojën kokë a pil që të fitonin para. Pjesëmarrësit mund të gënjenin për rezultatin e lojës. Dy ditë më pas, ata iu nënshtruan një testi kujtese. Njerëzit që kishin mashtruar në lojë raportuan të dhëna më konfuze për lojën krahasuar me njerëzit që kishin qenë të ndershëm.
Tani, mund të jetë që njerëzit që priren të mashtrojnë mund të kenë, në përgjithësi, kujtesë më të keqe. Por kërkuesit gjetën se të dyja palët, mashtruesit dhe jo-mashtruesit në këtë eksperiment ishin baraz kur kujtuan detajet se çfarë kishin ngrënë për darkë dy ditë më parë. Mashtruesit nuk duket se kishin kujtesë të mangët: ata duket se ishin selektivë në harresën e situatave në të cilat ata nuk ishin sjellë në mënyrë etike.
Megjithatë, dobësi e këtij eksperimenti të parë ishte se kërkuesit nuk mund të kontrollonin se kush mashtronte e kush jo. Kështu që në një eksperiment të mëpasshëm të kryer online, kërkuesit u përpoqën ta bënin të pamundur mashtrimin në lojë. Ata u kërkuan njerëzve të luanin një ose dy versione të një loje shansi. Një version i lojës ishte i kurdisur që mashtrimi të ishte lehtësisht i mundshëm – subjektet mund ta ndryshonin bastin pasi e kishin vënë dhe askush nuk do ta vinte re. Versioni tjetër i lojës nuk u jepte mundësinë njerëzve të mashtronin – subjektet duhet të raportonin bastet përpara se të fillonte loja.
Dy ditë më pas, njerëzit që luajtën versionin që lejonte mashtrimin raportuan kujtime më të ngatërruara të lojës sesa njerëzit që luajtën versionin me saktësi e ndershmëri strikte të lojës. Këto rezultate sugjerojnë sërish, se një diçka që ka të bëjë me mashtrimin i bën njerëzit të harrojnë, e jo se mashtruesit e përhershëm priren të jenë me kujtesë më të dobët. Kur është e pamundur të mashtrosh në lojë, njerëzit priren ta kujtojnë atë më mirë.
Menjëherë pas lojës, kërkuesit u kërkuan gjithashtu, subjekteve të flisnin për imazhin që kishin për veten. A mendonin njerëzit për veten si të moralshëm dhe të besueshëm? A ndjeheshin të turpëruar nga vetja? Dy ditë më pas, njerëzit që ishin më shumë të turpëruar kishin më shumë gjasa të thoshin se nuk arrinin të mbanin mend lojën. “Sa më shumë mospajtim që ata të përjetonin pasi kishin mashtruar, aq më shumë konfuze bëheshin kujtimet e tyre për veprimet jo-etike që kishin kryer”, thanë kërkuesit në studim.
Atëherë, çfarë po ndodh. Për fat të keq, studimi nuk mund të na tregojë nëse kujtesa e personave që mashtruan u zbeh vetvetiu, apo nëse njerëzit i shtypën kujtimet apo edhe nëse ata po gënjenin edhe kur u pyetën për kujtimet.
Kjo gjë ndodh për shkak se mjeti kryesor i matjeve ishte sondazhi. Njerëzit u ftuan të raportonin nëse kishin kujtime të qarta për atë që ndodhi apo sesa besonin në kujtimet që u kishin mbetur. Ky lloj eksperimenti subjektiv nuk jep shumë panoramë të thelluar për atë që ndodh vërtet në trurin e njerëve. A ndërhyn turpi në formimin e kujtimeve? A ndikon turpi në gjetjen e kujtimeve në kohë?
Eksperimente të tjera që mund të përdorin mjete shkencore mund t’u përgjigjen këtyre pyetjeve. Për momentin, eksperimentet japin një vëzhgim interesant që përkon mjaft edhe me intuitën tonë të brendshme. Instikti për të ruajtur dinjitetin dhe vetëvlerësimin është habitshëm, shumë i fuqishëm.
Përgatiti: Juli Prifti – /tesheshi.com/
