Gjatë fëmijërisë, nëna e Adilbek Kozybakov mbante gjithmonë një kavanoz me havjar bliri deti në frigorifer.
Çdo ditë ajo e hidhte atë mbi copa të vogla buke dhe gjalpë për të dhe vëllezërit e motrat e tij. Ajo besonte se havjari do t’i mbante ata në shëndet të mirë.
Por Kozybakov nuk e pëlqeu.
Ishte i kripur dhe “mbante erë deti”, tha Kozybakov, një ekolog, tani 51 vjeç.
Ai u rrit në Aktau, një qytet në Kazakistanin perëndimor, në brigjet e Detit Kaspik.
Por tani, më shumë se 40 vjet më vonë, ai kujton ritualin e lartpërmendur familjar me nostalgji. Sot, havjari natyral nuk është më i pranishëm në dyqanet e Aktau-t. Blri detar është një specie e rrezikuar për shkak të peshkimit të tepërt dhe degradimit të habitatit. Dhe së shpejti, deti mund të zhduket.
Një rënie prej 10 metrash në nivelin e ujit
Sipas një studimi të botuar në revistën Nature në prill, Deti Kaspik ka të ngjarë të bjerë deri në 18 metra dhe mund të humbasë deri në 34 përqind të sipërfaqes së tij deri në fund të shekullit.
Një rënie prej pesë deri në dhjetë metrash mund të prishë ekosistemet kryesore në zonë, duke përfshirë habitatet e fokave dhe blirit endemik të Kaspikut, tha studimi.
Për banorë si Kozybakov, i cili është anëtar i organit këshillimor civil mjedisor të Ministrisë së Ekologjisë, kjo ka qenë e qartë prej vitesh.
“Nuk kemi nevojë të kryejmë ndonjë studim për të ditur se deti po zvogëlohet. Është i dukshëm me sy të lirë,” tha Kozybakov për Al Jazeera-n.
I vendosur midis Rusisë, Kazakistanit, Turkmenistanit, Iranit dhe Azerbajxhanit, Deti Kaspik është trupi më i madh ujor në botë, pjesë e “Korridorit Qendror” – rruga më e shpejtë nga Kina në Evropë që anashkalon Rusinë, dhe një burim i madh nafte dhe gazi.
Shumë njerëz kanë frikë se Deti Kaspik mund të ndajë fatin e Detit Aral aty pranë, i vendosur midis Kazakistanit dhe Uzbekistanit, i cili filloi të tkurret në vitet 1960 ndërsa sovjetikët përdorën shumë lumenjtë që e ushqejnë atë për të ujitur fushat e pambukut.
Aktualisht zë vetëm dhjetë përqind të sipërfaqes së tij origjinale, dhe rënia e tij ka pasur një ndikim të madh në ekosistemin lokal dhe shëndetin e njeriut.
Ashtu si me Detin Aral, problemet e Detit Kaspik, ose siç e quajnë shumë, liqeni më i madh në Tokë, nuk shkaktohen vetëm nga ndryshimet klimatike.
“I ndotur nga kompanitë e naftës”
Vollga, lumi më i madh dhe më i gjatë i Evropës, ndodhet në Rusi dhe është burimi i 80 deri në 85 përqind të ujit të Kaspikut.
Sipas ekspertëve, menaxhimi i ujërave në Rusi ka ndikuar në det.
“Gjatë viteve, Rusia ka ndërtuar shumë diga dhe rezervuarë uji në Vollgë dhe ka përdorur ujin e tij për bujqësi dhe industri. Si rezultat, shumë më pak ujë po hyn në Detin Kaspik”, tha Kozybakov.
“Njëqind vjet më parë, bliri do të kishte jetuar për shumë dekada dhe askush nuk do ta kishte prekur. Ai u rrit në madhësitë gjigante që mund t’i shohim në fotografi. Sot, popullata e blirit po shkatërrohet nga gjuetarët e paligjshëm dhe mjedisi i tij po ndotet nga kompanitë e naftës.”
Tre fushat kryesore të naftës së Kazakistanit, të zbuluara gjatë epokës sovjetike, operohen nga kompani të huaja.
Në shkurt të këtij viti, Vadim Ni, avokati mjedisor nga Kazakistani pas fushatës “Shpëtoni Detin Kaspik”, vendosi të padisë qeverinë e vendit të tij.
Ai pretendon se kontratat e vendit me kompanitë shumëkombëshe të naftës dhe gazit janë mbajtur sekrete, duke e bërë të pamundur përcaktimin e ndikimit të tyre të vërtetë në mjedisin përreth Detit Kaspik.
Kazakistani fitoi pavarësinë në vitet 1990 pas rënies së Bashkimit Sovjetik. Kur u bë e qartë se rezervat e tij të naftës dhe gazit mund të nxirreshin dhe të transportoheshin në vende të tjera, kompanitë e mëdha të energjisë dhe avokatët e tyre u dyndën në vend për të siguruar marrëveshje.
Ata negociuan kontrata me shtetin kazakistan që t’i nënshtroheshin të drejtës ndërkombëtare private, duke siguruar që detajet e marrëveshjeve të mbeteshin konfidenciale. Si rezultat, në rast të një konflikti midis nënshkruesve, gjykatat ndërkombëtare të arbitrazhit do të duhej të zgjidhnin mosmarrëveshjet.
Ni tha se kjo ishte e padrejtë dhe në kundërshtim me të drejtën ndërkombëtare, sipas Konventës së Aarhusit, e cila siguron qasje të hapur në informacionin mjedisor.
“Kompanitë e naftës nuk duan të ulin të ardhurat e tyre dhe të rrisin përgjegjësinë e tyre mjedisore. Edhe pse shpesh kryejnë studime mjedisore për të demonstruar kujdesin e duhur, ka arsye për të vënë në dyshim objektivitetin dhe besueshmërinë e këtyre rezultateve, duke pasur parasysh interesat e tyre të fshehta”, tha Ni.
“Përveç kësaj, po diskutojmë tranzicionin energjetik dhe investimet e Gjermanisë në energjinë e hidrogjenit në Detin Kaspik. Por do të jetë energji e gjelbër për Evropën, jo për ne. Hidrogjeni kërkon një sasi të madhe energjie elektrike të gjeneruar nga burime të rinovueshme dhe do të na duhet të merremi me ndotjen e ujit”, tha ai për Al Jazeera-n.
Gjykata refuzon të ngrejë padi
Gjykata refuzoi të pranojë çështjen, duke thënë se nuk kishte bazë për të ngritur një padi. Por Ni tha se nëse apeli i tij dështon, ai do ta ndiqte çështjen në përputhje me sistemin ligjor ndërkombëtar.
Ndërkohë, lufta për të shpëtuar Detin Kaspik ka filluar tashmë.
Në Aktau, Kozybakov po punon me qeverisjen vendore, banorët dhe shoqatat e shoqërisë civile, ndërsa gjithashtu rrit ndërgjegjësimin në nivel kombëtar duke u bashkuar me iniciativat mjedisore.
“Ne duam t’i ngremë këto çështje nga poshtë lart për t’i treguar qeverisë se njerëzit janë të shqetësuar”, tha Kozybakov.
“Jo vetëm ambientalistët, por edhe qytetarët e zakonshëm, banorët e Aktau-t që u rritën këtu dhe janë të shqetësuar për të ardhmen e fëmijëve dhe nipërve e mbesave të tyre.” /tesheshi.com/
