Qëndrimi njerëzimit ndaj arit është mjaft kundërthënës. Kimikisht, ai është fare jo-interesant, pasi mezi reagon me ndonjë element tjetër.
Megjithatë, nga gjithë 118 elementet e tabelës së Mendelejevit, ari është ai që njerëzit gjithmonë kanë qenë të prirur të zgjedhin të përdorin si monedhë. Përse?!
Pse nuk përdorim osmiumin apo kromin, ose heliumin, le të themi, apo ndoshta seaborgium?
“Unë nuk jam i pari që e bëj këtë pyetje, por mendoj se po e shtroj atë në një nga vendet më bindëse, ekspozitën e jashtëzakonshme të artefakteve para-kolumbiane të arit në Muzeun Britanik.
Aty kam takuar Andrea Sella, një profesor i kimisë në University College në Londër, pranë një parzmore të hollë prej ari safi të punuar mirë.
Ai merr një kopje të tabelës së Mendelejevit.
“Disa elemente janë goxha e lehtë për t’u shpërbërë”, thotë ai, duke treguar anën e djathtë të tabelës.
“Këtu kemi gazrat fisnike dhe halogjene. Por një gaz kurrë nuk do të jetë i përshtatshëm për t’u përdorur si monedhë. Nuk mund të bredhim nëpër rrugë me xhepin e mbushur me shishe me gaz apo jo?
“Më pas, problem është se ata nuk kanë ngjyrë, e po të bjerë në tokë nuk e dimë ku ndodhet.
Dy elemente të lëngshëm (në temperaturë të përditshme dhe presionit), merkuri dhe bromine, do të ishin praktikë. Të dy janë gjithashtu helmuese dhe nuk janë të leverdisshme të planifikohen të përdoren si para.
Në mënyrë të ngjashme, ne mund të kalojnë nga arseniku dhe disa të tjerë.
Sella tani e kthen vëmendjen e tij në të majtë anën e tabelës.
“Ne mund të përjashtojnë shumicën e elementeve si edhe këtu,” thotë ai me vetëbesim.
“Metalet alkaline dhe të ngurtë janë tepër reaktive. Shumë njerëz do të mbajnë mend nga shkolla kur kanë përdorur në laborator natriumin ose kaliumin në një pjatë me ujë që ngjitet lart duke shpërthyer. Dhe një monedhë shpërthyese nuk do të ishte ide e mirë.
Një argument i ngjashëm vlen për një klasë tjetër të elementeve, ato radioaktive: ju nuk doni të holla që do t’ju sillnin kancerin.
Nga toriumi, uraniumi dhe plutoniumi, së bashku me një brez të tërë elementesh sintetike.
Pastaj kemi grupin e quajtur “të ngurtat e të rralla”, shumica e të cilave janë në të vërtetë më pak të rralla se ari.
Për fat të keq, ata janë kimikisht të vështirë për të dalluar nga njëri-tjetri, kështu që ju kurrë nuk do të dini se çfarë keni pasur në xhepin tuaj.
Kjo na lë më në zonën në mes të tabelës periodike, duke shkuar tek metalet e “tranzicionit” dhe “post-tranzicionit”.
Ky grup i 49 elementwve përfshin disa emra të njohur: hekuri, alumini, bakri, plumbi, argjendi.
Shqyrtuar ato në detaje e kupton se pothuajse të gjitha kanë të meta serioze.
Ne kemi marrë disa elemente shumë të ashpër dhe të qëndrueshëm në anën e majtë, titani dhe zirconi, për shembull.
Problemi është se ata janë shumë të vështirë për të ndjerë. Ju duhet të ngrohni furrën tuaj deri në 1 mijë gradë para se ju mund të filloni nxjerrjen e këtyre metaleve nga mineralet e tyre. Kjo lloj pajisje speciale nuk ishte në dispozicion të njeriut të lashtë.
Alumini është gjithashtu i vështirë për t’u nxjerrë, përveçse është shumë i brishtë. Shumica e të tjerave në grup nuk janë të qëndrueshëm, ata prishen nëse ekspozohen ndaj ujit ose oksidohen në ajër.
Merrni hekurin. Në teori duket se ka një perspektivë të mirë për valutë. Ai është tërheqës dhe ka një shkëlqim të bukur. Problemi është ndryshku dhe, nëse ju e mbani atë plotësisht të thatë është e detyruar të prishet me kalimin e kohës.
“Një monedhë e vetëshkatërruese nuk është një ide e mirë”, thotë Sella.
Ne mund të përjashtojnë plumbin dhe bakrin me të njëjtën logjikë. Të dy janë reagues ndaj faktorëve të jashtëm.
Shoqëritë i kanë përdorur si monedha, por nuk zgjati përdorimi i tyre.
Pra, çfarë ka mbetur?
Nga 118 elemente ne jemi tani poshtë në vetëm tetë pretendentët: platin, paladium, rodium, iridium, osmium dhe ruten, së bashku me familjarët e vjetër, ari dhe argjendi.
Këto janë të njohura si metalet, “fisnike”, sepse ata qëndrojnë mënjanë, dhe nuk reagojnë me elementet e tjera.
Ata janë gjithashtu të gjithë të rrallë duke plotësuar kriterin për monedhë.
Edhe në qoftë se hekuri nuk ndryshket, kjo nuk do të bëjë një bazë të mirë për paratë, sepse nga ai mund të gjesh shumë përreth.
Metalet fisnike përveç argjendit dhe arit, kanë megjithatë efektin e kundërt. Ata janë aq të rralla sa nëse do t’i përdornim për monedha, do të bëheshin aq të vogla sa mund t’i humbnim.
Ata janë gjithashtu shumë të vështirë për t’i nxjerrë. Pika e shkrirjes e platinit është 1,768 gradë celcius.
Pra kemi vetëm dy elemente, argjendin dhe arin.
Të dyja janë të pakta, por jo shumë të rralla sa nuk mund të gjinden.
Të dy gjithashtu kanë një pikë relativisht të ulët të shkrirjes, dhe për këtë arsye janë të lehta për t’u kthyer në monedha, kallëpe ose stoli.
Argjendi të njollos, ai reagon me mbetje sqfuri nga ajri. Ndaj kjo është arsyeja pse ne i vendosim vlerë të veçantë arit.
Arsyeja pse ari është i çmuar, rezulton të jetë pikërisht fakti se ai si metal është kimisht jointeresant.
Plogështia relative e arit do të thotë se ju mund të ndërtoni një Jaguar të përpunuar me ar dhe të jenë të sigurt se 1000 vite më vonë atë mund ta gjeni në një muze të Londrës ende të papërpunuar.
Pra, çfarë e bën këtë proces të eliminimit një element të përshtatshëm për valutë?
Së pari, ajo nuk duhet të ketë ndonjë vlerë të perceptuar. Një monedhë e ka vlerën vetëm për shkak se ne, si shoqëri ia japim asaj.
Siç e kemi parë, ajo gjithashtu duhet të jetë i qëndrueshëm, i lëvizshëm dhe jo-toksik. Dhe ai duhet të jetë mjaft e rrallë. Ju mund të jetë i habitur se sa pak ar ka në botë.
Nëse ju do të mblidhni së bashku çdo vath, çdo medalje ari, apo copa të vogla ari në çdo çip kompjuteri, çdo statujë para-kolumbiane, çdo unazë martese dhe i shkrini, nuk do të arrini më shumë se një vëllim me 20 metër kub.
Por mungesa e stabilitetit nuk është gjithçka.
Floriri ka një cilësi tjetër që e bën atë konkurent numër një për valutë në tabelën e Mendelejevit: Floriri është … ar.
Të gjitha metalet e tjera në tabelën periodike elementëve kimikë me përjashtim të bakrit që bëhet i gjelbër nga ndikimi i ajrit, kanë ngjyrë të hirtë.
“Por ngjyra e arit është vezulluese dhe ai është shumë i bukur. Ndaj kjo është dhe një arsye tjetër”, thotë Sella.
Por, pse nuk përdoret më ari si monedhë?
Momenti erdhi në vitin 1973, kur Richard Nixon vendosi të presë lidhjen e dollarit amerikan me arin.
Që atëherë, çdo valutë e mëdhe ka qenë nga ligjet që e përcaktojnë që monedhat duhet të përdoren si pagesa.
Nixon e mori vendimin e tij për arsyen e thjeshtë se SHBA-së po i mbaronte ari i nevojshëm për të mbështetur të gjitha dollarët që kishte shtypur.
Dhe këtu qëndron problemi me arin. Furnizimi i tij nuk ka lidhje me nevojat e ekonomisë. Furnizimi me ar varet nga sasia e mineralit të nxjerrë.
Në shekullin e 16, zbulimi i Amerikës së Jugut dhe depozitat e saj të mëdha të arit çoi në një rënie të madhe në vlerës së arit dhe për këtë arsye pati një rritje të madhe të çmimit të çdo gjëje tjetër.
Që atëherë, problemi ka qenë tipik i kundërti: furnizimi me ar ka qenë shumë i ngurtë. Për shembull, shumë vende i shpëtuan “Depresionit të Madh” në vitin 1930 nga vlera e monedhave të tyre kundrejt arit dhe bëri që të shtypnin më shumë monedha.
Kohët e fundit përshembull, çmimi ka shkuar nga 260 $ për onc Troy në vitin 2001, dhe ka arritur kulmin në 1,921.15 në shtator të vitit 2011, para se të bjerë përsëri në 1,230 $ aktualisht.
Kjo në fakt sjellja e një dyqani stabël dhe me vlerë.
Nëse perifrazoj Churchillin: “nga të gjitha elementet, ari bën monedhën më të keqe të mundshme”.
Marrë nga: BBC NewsMagazine
Përgatiti: Y.Pata – tesheshi.com
