Nga Fethi Özbey
Fakti që presidenti amerikan Donald Trump, sikurse ndaj shumicës së vendeve, e ka bërë shprehi një sjellje kundrejt Rijadit zyrtar që tejkalon konventat diplomatike dhe madje përmban tallje, zbulon një interes në natyrën e marrëdhënieve Arabi Saudite-SHBA.
Komentet e presidentit amerikan si “Ne e mbrojmë Arabinë Saudite. E dua Mbretin Salman. Megjithatë, mbretit i kam thënë se ne ju mbrojmë dhe po të mos ishim ne, nuk do të mund të qëndronit aty as dy javë dhe se duhet të na paguani për ushtrinë tonë”, dhe “Ne e mbrojmë Arabinë Saudite dhe përveç parave, ata nuk kanë gjë tjetër”, janë të rëndësishme në aspektin e reflektimit të nivelit të marrëdhënieve midis dy vendeve.
Ndërkaq, indiferenca dhe heshtja e qeverisë saudite ndaj kësaj forme të shprehjes nga ana e presidentit amerikan shkakton parashtrimin e një sërë pyetjesh.
Që nga themelimi i saj në vitin 1932 e deri në ditët e sotme, SHBA është garantuesi më i rëndësishëm i sigurisë për Arabinë Saudite, e cila i kushton rëndësi të madhe zhvillimit të marrëdhënieve të mira me Washingtonin. Falë mbështetjes së SHBA-së, Arabia Saudite ka qenë në gjendje të tejkalojë kërcënimet më të rëndësishme rajonale me të cilat është ballafaquar në këtë proces që po i afrohet një shekulli. Për SHBA-në, mbikëqyrja e burimeve gjigante të hidrokarbureve të rajonit të Gjirit, është jetike për sigurinë e energjisë së SHBA-së dhe pretendimin për lidership global. Këto interesa reciproke kanë luajtur një rol të madh në marrëdhëniet shumë të ngushta midis dy vendeve që nga viti 1932. Megjithatë, nuk është e drejtë të komentohet mbi të kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen e marrëdhënieve saudito-amerikane pa i njohur dy çështjet që përcaktojnë natyrën e raporteve të dy vendeve; fakti që asnjë forcë globale jashtë SHBA-së nuk ka motivim dhe kapacitet për të garantuar sigurinë e Gjirit dhe që marrëdhëniet midis Arabisë Saudite dhe SHBA-së nuk bazohen në vlera të përbashkëta, por në interesa.
Aleanca asimetrike
Së pari, megjithëse themelimi zyrtar i Arabisë Saudite u shpall më 1932, Abdul Aziz bin Saud, i cili themeloi shtetin e Arabisë Saudite, e mori Rijadin në vitin 1902 nga rivali e tij më i rëndësishëm, emirati Rashidi, dhe në këtë mënyrë, fillimi i emiratit të tretë saudit dhe rrjedhimisht shtetit modern saudit konsiderohet ky vit. Shteti i Arabisë Saudite mori rajonin e Hixhazit nga Sharif Hussein në vitin 1924 dhe rajonet Asir, Zizan dhe Nexhran nga Imam Yahya në vitin 1934, duke i arritur kufijtë e sotëm.
Ky proces i themelimit të shtetit të Arabisë Saudite, i cili zgjati nga fillimi i shekullit 20 e deri ne vitet e Luftës së Dytë Botërore, u realizua kryesisht falë mbështetjes së Perandorisë Britanike. Megjithatë, tërheqja e ushtarëve nga rajoni nga britanikët e dobësuar gjatë Luftës së Dytë Botërore, ndërhyrjet e tyre në politikën e brendshme të Arabisë Saudite dhe politikat e tyre për të krijuar hartën politike të rajonit në disfavor të sauditëve, shkaktuan një ndjenjë të mosbesimit ndaj Britanisë. Në këtë proces, aleanca me SHBA-në u shfaq si një alternativë ndaj Britanisë. Ky trend i sauditëve u ndikua nga mungesa e një të kaluare okupatore në rajon dhe të paktën në fillim, mospërfshirja në politikën e brendshme të Arabisë Saudite siç bënin britanikët dhe interesimi për fitime komerciale i kompanive të naftës me bazë në SHBA.
Roli i SHBA-së si garantues në rajonin e Gjirit, që filloi me një takim të mbajtur më 14 shkurt 1945 midis presidentit të atëhershëm Franklin D. Roosevelt dhe Mbretit Abdulaziz bin Saud në luftanijen USS Quincy në Detin e Kuq, vazhdon edhe sot. Përkundër gjithë kësaj kohe, asnjë fuqi rajonale apo globale nuk ka pasur kapacitete dhe motivim të mjaftueshëm për të garantuar sigurinë e rajonit të Gjirit dhe kështu Arabisë Saudite. Kjo i detyron sauditët të mbajnë një aleancë me SHBA-në me çdo kusht. Megjithëse qeveria saudite, veçanërisht Princi i Kurorës Mohammed bin Salman, është i gatshëm të nënshkruajë marrëveshje të shtrenjta të mbrojtjes me vende të tilla si Rusia, Kina dhe India, këto iniciativa kanë pak kontribut në sigurinë saudite, pasi vendet e lartëpërmendura nuk kanë aftësi dhe motivim të mjaftueshëm për të garantuar sigurinë e Gjirit dhe nuk janë të mjaftueshme për të reduktuar varësinë e sauditëve ndaj SHBA-së në fushën e sigurisë.
Së dyti, marrëdhëniet e ngushta të dy vendeve bazohen në interesa dhe jo në vlera të përbashkëta, shpesh duke e detyruar aleatin e dobët të bëjë lëshime serioze për të siguruar vazhdimësinë e aleancës. Një pasqyrë e shkurtër e sistemit politik të të dy vendeve do të jetë e mjaftueshme për të kuptuar se SHBA dhe Arabia Saudite nuk kanë vlera të përbashkëta; njëri përqafon vlerat demokratike, liberale dhe libertariane dhe tradicionalisht e sheh përhapjen globale të këtyre vlerave si një axhendë të rëndësishme të politikës së jashtme (është e pamohueshme që SHBA ka rënë kohët e fundit në këtë qasje tradicionale), kurse tjetri ka një sistem politik që privilegjon familjen sunduese, ndarjen e pushtetit dhe kapitalit nën monopolin e familjes sunduese dhe bazohet në të drejta politike dhe qytetare të kufizuara. Kjo natyrë e raporteve që bazohet në interesa dhe jo vlera, kohë pas kohe çon në shkëputje në marrëdhëniet midis dy vendeve.
Prioriteti i SHBA-së, siguria e furnizimit të naftës
Shumë ngjarje në të kaluarën në marrëdhëniet e të dy vendeve janë një pasqyrim i kësaj natyre të marrëdhënieve që bazohet në interesa dhe jo në vlera të përbashkëta. Për shembull, në Jemen, kur regjimi mbretëror u rrëzua në vitin 1962 përmes një puçi dhe vendi u zvarrit në një luftë civile, një rrezik serioz sigurie u shfaq në kufijtë jugorë të Arabisë Saudite. Gjatë kësaj periudhe, përfshirja e Egjiptit nën sundimin e Nasserit duke dërguar trupa në luftën civile jemenase rriti ndjeshmërinë e rrezikut te sauditët. Mbreti Faisal ndërmori iniciativa që SHBA të krijojë një bazë në Zizan për të parandaluar sulmet ajrore të ushtrisë egjiptiane ndaj fshatrave saudite. Kennedy, i cili e pranoi kërkesën për një bazë, i dërgoi një letër Faisalit në fund të vitit 1962, duke deklaruar se SHBA do të bënte gjithçka të nevojshme për të mbrojtur Arabinë Saudite.
Amerikanët ranë dakord të krijojnë një bazë ushtarake në Zizan, por vazhduan të mbajnë shumicën e avionëve në bazën ajrore në Dhahran në Provincën Lindore të pasur me naftë. Për SHBA-në, mbrojtja e fushave të naftës ishte më e rëndësishme sesa mbrojtja e kufijve jugorë të Arabisë Saudite. Avionët e vendosur në bazën në Zizan në vitin 1963 u kthyen në Dhahran një vit më vonë, edhe pse kriza e Jemenit vazhdoi deri në vitet 1990. Këto dhe ngjarje të ngjashme në marrëdhëniet mes dy vendeve kanë forcuar opinionin se interesi kryesor i SHBA-së në rajon është furnizimi me naftë dhe se siguria e regjimeve miqësore nuk ka rëndësi kur është i disponueshëm opsioni për furnizim me naftë nga burime të tjera.
Sot, si në vitet 1960, gjersa lufta civile e Jemenit është një problem i lartë i sigurisë për Arabinë Saudite, përqendrimi i administratës amerikane në depozitat e naftës dhe në rrugët e transportit të naftës (Ngushticën e Hormuzit) dhe indiferenca ndaj raketave balistike që kohë pas kohe shënjestrojnë territorin saudit, ndërkohë që kanë reaguar maksimalisht për të parandaluar sulmet ndaj tankerëve të naftës, është një nga rezultatet më të spikatura të natyrës së marrëdhënieve të bazuara në interesa, e jo në vlera të përbashkëta.
Megjithëse, qasjet që tejkalojnë konventat diplomatike kundër administratës së Arabisë Saudite duket të jenë stil unik i presidentit aktual amerikan Trump, ato zbulojnë pozitën e dobët të sauditëve në aleancën SHBA-Arabi Saudite. Siç ka theksuar Trump haptazi, kjo aleancë bazohet në blerjen e garancisë së sigurisë nga SHBA-ja në këmbim të petro-dollarëve sauditë.
SHBA e bën Rijadin të ketë nevojë për të
Heshtja e qeverisë saudite kundër stilit të Trumpit, përkundër kundërpërgjigjeve të saj ndaj kritikave edhe më të vogla nga ndonjë shtet tjetër, duhet të lexohet si një sakrificë e rëndësishme që sauditët e kanë duruar për vazhdimësinë e kësaj aleance. Për shembull, qeveria saudite, e cila ka kundërshtuar fuqishëm deklaratat e ministrit të Jashtëm kanadez vitin e kaluar për Arabinë Saudite, iu përgjigj Kanadasë me sanksione të ashpra ekonomike dhe diplomatike, ndërsa preferoi të heshtte ndaj tonit çdo ditë e më shqetësues të Trumpit.
Në fakt, një vështrim më i afërt në politikën e SHBA-së për Lindjen e Mesme pas Luftës së Ftohtë, tregon se SHBA po ndjek një politikë që vetmon vazhdimisht Arabinë Saudite në rajon dhe e detyron atë të qëndrojë nën ombrellën e sigurisë amerikane. Për shembull, ishte SHBA-ja ajo që sërish rriti ndjeshmërinë e sigurisë saudite kur dha ‘dritë jeshile ‘që Saddam Husseini të hyjë në Kuvajt në vitin 1990, kur fillimisht pushtoi Irakun në vitin 2003 dhe më pas e la nën ndikim të Iranit, kur pas vitit 2010 kontribuoi në rrëzimin e regjimeve aleate me Arabinë Saudite duke ofruar mbështetje direkte apo indirekte në lëvizjet gjatë Pranverës Arabe dhe kur në vitin 2015 nënshkroi marrëveshjen bërthamore me Iranin. Shqetësimet në rritje të sigurisë së sauditëve në të gjitha këto periudha të lartpërmendura kanë rezultuar me porositjen e armëve të shtrenjta nga industria amerikane e mbrojtjes.
Nëse Arabia Saudite nuk forcon lidhjet midis qeverisë dhe qytetarëve sauditë brenda vendit, ndërsa në aspektin e jashtëm nuk heq dorë nga konkurrenca e pakuptimtë me fuqitë e rëndësishme të rajonit dhe nuk redukton numrin e armiqve dhe rrit atë të miqve, nuk do të ketë ndonjë ndryshim në varësinë saudite ndaj sigurisë së ofruar nga SHBA-ja dhe në stilin diplomatik të udhëheqësve amerikanë.
*Fethi Özbey është opinionist mbi çështjet e sigurisë rajonale dhe politikave të jashtme në Lindjen e Mesme.
Marrë nga AA
