Njerëzit e dinin që ishte atje: vendi i pabesueshëm e i pakufij i Gulagut, që “edhe pse i shpërndarë gjeografikisht në një arkipelag, ishte, në kuptimin psikologjik, pothuajse një kontinent – një vend pothuajse i padukshëm dhe i paperceptueshëm”.
Trenat shkonin për atje dhe njerëzit dërgoheshin për ta administruar për llogari të ministrisë së Punëve të Brendshme. Por, deri në momentin që Aleksandër Solzhenicin kaloi tetë vjet atje, – duke shtruar tulla e duke shkrirë metal, në të nxehtë e në mot të akullt, duke dëgjuar bashkëvuajtësit që si minj, vidhnin ushqimin e tij në errësirë, duke u dënuar me pranga të shtrënguara në kyçe për shenjën më të vogël të pabindjes, – kjo tokë nuk ishte shfaqur plotësisht për botën jashtë saj. “Arkipelagu Gulag” ishte një libër i marrë kamp më kamp “në lëkurën e shpinës”, për të sjellë dëshmi në emër të çdokujt që ishte ende brenda.
Publikimi i librit në vitin 1973 solli menjëherë dëbimin e Sollzhenicinit nga Bashkimi Sovjetik. Por ai e kishte mbaruar misionin. Ai kishte shfaqur për botën plasat në sistem, në një tregim të së vërtetës që kishte nisur 11 vjet më herët gjatë shkrirjes së Hrushovit, me publikimin në “Novy Mir” të “Një ditë në jetën e Ivan Denisoviçit”. Ai rrëfim nis me kakofoninë e sinjaleve të zgjimit të të burgosurve, “që tingëllonin me anë goditjesh çekani në gjatësinë e hekurudhës” përmes dritareve të mbuluara me ngricë dy gisht të trashë. Me ato goditje, përmes tingëllimit të pavarur, populli rus nisi të mendojë për të këqijat e kultit të personalitetit nën të cilin kishte jetuar për kaq shumë kohë. Pas kësaj, edhe pse me një ngadalësi dëshpëruese, shpërbërja e shtetit sovjetik ishte vetëm çështje kohe.
Solzhenicini nuk ishte një Tolstoj apo një Dostojevski. Shpesh personazhet në librat e tij ishin një-dimensional, tonaliteti sarkastik, detajet të fryra. Por, pashkatërrueshmëria e tij i dha përgjatë viteve një zë profeti. Ai i mbijetoi luftës, kampeve dhe kancerit abdominal që u trajtua pa asnjë kujdes. Atij iu tha se nuk do të kishte kurrë fëmijë, por në të vërtetë pati tre djem. Ai besonte se nuk do të kthehej kurrë në Rusi pas azilit, por në vitin 1994 ai u mirëprit në vend nga shteti post-sovjetik. Çdo mrekulli rriste ndjesinë e tij të të pasurit mision. Ai nuk ishte thjesht një shkrimtar, por një vizionar që mund ta ndreqte Rusinë; dhe si i tillë, ai besonte se ishte në kushte të barabarta me liderët sovjetikë. Në vitin 1973, në një letër për ta, ai parashtronte propozimet e veta. Nuk kishte asgjë të gabuar me perandorinë Sovjetike, por ata duhet ta hidhnin poshtë “atë këmishë të ndyrë e të djersitur” të ideologjisë marksiste”, gjithë atë “arsenal gënjeshtrash”. Socializmi, shkroi ai, “e pengon trupin jetësor të kombit të marrë frymë”.
Pas kësaj fytyre të padepërtueshme prej kulaku, qëndronte vetëndërgjegjësim intens, kurajo morale e fizike adamantike dhe ndonjëherë një shpërfillje e pakuptueshme për gjërat e vogla e të buta të jetës. Por ai nuk mendonte domosdoshmërisht se ishte më i mirë apo më i zgjuar se njerëzit e tjerë. Vetëm një shans rastësor e kishte mbajtur larg NKVD-së, policisë sekrete të Stalinit, kur ata erdhën ta rekrutonin në universitet. Ndërsa sa i takon luftës, edhe pse nazistët kishin kryer masakra në Rusi, “e mbaj mend veten time me vijat e kapitenit në supe dhe marshimin drejt përpara të kompanisë sime përmes Prusisë Lindore, të përfshirë nga flakët dhe them: ‘Kështu, a kemi qenë ne më të mirë?’”. Në një poemë, “Netët prusiane”, Solzhenicin shkroi:
Bija e vogël në dyshek,
E vdekur. Sa shumë kanë qenë mbi të,
Një togë, një kompani ndoshta?
Një vajzë e kthyer në grua
Një grua e kthyer në kufomë
Breshëri pas breshërie dilnin nga makina e shkrimit e Sollzhenicin, shkrimet e tij, gjithnjë të mbuluara sipër me kopje karboni nga frika se dorëshkrimi mund të binte në duart e policisë sekrete. Disa nga këto breshëri ranë në veshë të shurdhër – me vullnet të shurdhër, në rastin e së majtës europiane. Nocioni se Stalini ishte një lider i madh i kohës së luftës, për shembull, nuk do t’i kishte mbijetuar kurrë portretit shkatërrues që e paraqiste me një paranojë të sëmurë në “Rrethi i Parë” (1969). Megjithatë, ai nocion ia ka dalë deri në ditët e sotme.
Edhe pse mbështetësit në Perëndim e mbështetën Solzhenicinin me pjesën e mbetur të të dhënave, ai qëndroi monumentalisht i vetëm. Miqësia me një burgosur estonez, Arnold Susi, kishte shkatërruar besimin e tij të lëkundur tek marksizmi, mirëpo ai i urrente intelektualët e vetëkënaqur dhe përbuzës rusë, ata “të lexuarit”, si u referohej atyre. Në ndryshim nga Andrei Sakharov, ai nuk kishte asnjë besim tek liberalizmi apo fushatat e të drejtave të njeriut. Fakti që shkencëtarët mund të u jepeshin viza, nuk e preku aspak. Ai kishte vëmendje ndaj fatit të fshatarëve dhe qytetarëve të zakonshëm, rusëve në përgjithësi. Ivan Denisoviç nuk ishte intelektual: ai ishte një fshatar që u tmerrua kur zbuloi në një letër nga gruaja e tij, se fermerët në fshatin e vet tashmë punonin në fabrika e nuk bënin më mullarë me bar të thatë.
Krijimi i njeriut sovjetik ishte tmerri që Sollzhenicin donte më së shumti të kthente pas.
As Lindje e as Perëndim
Megjithatë ai nuk kishte butësi as për Perëndimin. I hedhur në një aeroplan për në Gjermaninë Perëndimore në vitin 1974, ai e ktheu breshërinë e zjarrit drejt shënjestrave të tjera, duke ngritur zërin kundër materializmit, cekësisë dhe budallallëkut të kulturës popullore perëndimore. Ai nuk do të ishte një figurë drejtuese e luftës së ftohtë kundër Kremlinit dhe me gjithë veprat e tij, ai ishte, në thelb, një nacionalist rus. Ndërsa komunizmi ra, ai nisi ta urrente Boris Jelcinin, liderin e Rusisë, të cilin e shihte si autor të kaosit dhe poshtërimit.
Por, hidhësia dhe zilia mund të kenë luajtur një rol, gjithashtu. Hidhësi për shkak se pritja e tij e mirëseardhjes ishte shndërruar në indiferencë ndaj kësaj figure të rrëmujshme të modës së vjetër. Dhe zili për shkak se Jelcin kishte marrë vendin që ai besonte se do të ishte i tij, nëse do të angazhohej.
Përgatiti: Juli Prifti – /tesheshi.com/
