Dikur, para tridhjetë viteve, teksa bënim hapat e parë në shkollë të mesme, prof. Bardhi, njeriu që na mësoi leximin dhe kulturën e kohabitimit me librin, mes tjerash na pati dhënë si sugjerim këndimi edhe veprën e Kollakovskit, “A ekziston Zoti?”, dhe “Mendja e robëruar” të Çesllav Milloshit, mendimtarë këta polakë të profilit të lartë, që atëbotë i gjeje vetëm në gjuhën serbokroate.
Këtyre ditëve, më 15 dhjetor, në hapësirat e UEJL-it, në Tetovë, ishim bashkëbisedues-panelist (shoqëruar edhe nga Maja Muhiq) me një nga figurat aktuale më me peshë të kulturës polake, Krzysztof Czyżewski, poet, aktivist social, botues, eseist, mësimdhënës, performues teatror, themelues i Fondacionit të Tokës Kufitare (Borderland Fondation) për arte, kultura dhe kombe (1990), me seli në një qytet të vogël, Sejny, afër kufirit polak me Ukrainën.
Czyżewski foli për temën, “Ethosi i vijës kufitare: Formimi i çështjeve lidhëse në një shoqëri multikulturore”. Siç dihet, ethosi, një term ky me histori të gjatë, nga Sokrati e Ciceroni, nënkupton edhe të qenët (being) e dukjen (seeming), karakterin e njeriut, në bazë të të cilit njerëzit e konsiderojnë njeriun “qenie morale”. Ky karakter e balancon identitetin i cili mund të jetë forcë e konfliktualizimit ose e konstruktimit të përplasjeve, e shpie në kremtimin e urave, të cilat në Ballkan nuk janë figura gjithaq pozitive: ura e Sarajevës (Gavrillo princip, Lufta e Parë Botërore), e Vishegradit (vend i ekzekutimit të foshnjave) gjatë konfliktit në Bosnjë, e Mitrovicës, urat postmoderne të Shkupit të projektit “Shkupi 2014” (simbole të ndarjes së këtyre dy qyteteve), etj.
Ai mes tjerash elaboroi segmentin e nevojës për të ndryshuar paradigmën e pas 1989-ës, kur një pjesë e popujve europianë u çliruan, kur u formua harta e re e Europës, me pretendime të reja të ashpra, theksoi nevojën për kultivim të një rrëfimi të përbashkët, të një agore kolektive, të ngjashme me atë të Varshavës, ku përpara sinagogës shkëmbehen rrëfimet e dhimbshme të njerëzve. Në këtë drejtim, marrëdhëniet reciproke kërkojnë marrëveshje më të gjerë dhe konsensus mbi normat bazike të aksionit social. Narracionet e tokës kufitare lidhur me të kaluarën dominohen nga kujtime traumatike dhe nga një gjuhë negative, të përqendruara në konflikte, mëri, justifikim ndaj rrezikut, e të ngjashme. Popujt e ‘Pogranicze’-s (zonave kufitare) duhen mbajtur larg nga ngjarjet tragjike të së kaluarës, duhen fokusuar kryesisht në kujtime të mira, të pranishme në çdo person dhe bashkësi. Kujtimet e mira dhe gjuha pozitive janë elementet thelbësore të krijimit të një kulture të bashkëjetesës.
Sipas tij, paradigma e këtij shekulli do të jetë veta e dytë, “ti je”, që është formësuar prej dy pararendëseve: antike, që bazohej në paradigmën e vetës së tretë, “ky është”, asociuar me Aristotelin (arsyeja dhe objektiviteti), dhe ajo e periudhës moderne, me paradigmën e vetës së parë, “unë jam”, që ndërlidhet me Dekartin (subjektiviteti dhe vullneti njerëzor).
Eshtë fakt që në Ballkanin e pikëtakimit të qytetërimeve ka probleme jo me gjeografinë, por me politikën, me ethosin politik që përdoret për konsum publik, me një pop psikologji që tek njerëzit ndjell defetizëm, që krijon tendosje mes shumicës dhe pakicave, kur marrëdhëniet ndëretnike sigurizohen (‘securitization’, Wæver 1995), kur raportet mes shteteve dhe minoriteteve shihen jo si çështje të politikës normale demokratike për t’u negociuar dhe debatuar, por si çështje të sigurisë shtetërore, në të cilat shteti duhet t’i kufizojë proceset demokratike me qëllim që ta mbrojë shtetin.
I këtillë është edhe rasti në Maqedoni, ku komuniteti shqiptar konsiderohet pandërprerë nga aparati shtetëror si element i sigurisë/pasigurisë, kur në vend të balancimit mes përbërësve të ndryshëm të strukturës sociale, avancohet koncepti i apologjetëve të shtetit dhe të atyre që i punojnë pas shpine (në këtë rast, shqiptarët). Në këtë drejtim, ethosi i vijës kufitare është një mënyrë për t’i lidhur kartat e artit të lidhjes që i kemi humbur në epokën e modernitetit. Kështu, jetësimi i këtij ethosi ka relativizuar antagonizmat e polakëve me lituanezët, bjellorusët dhe ukrainasit, e ka prodhuar fqinjësi pozitive.
A mundet që kartat të lidhen në Ballkanin e shekullit XXI? A mundet që të arrihet faza e realiteteve si kufiri belgo-holandez (Baarle-Nassau dhe Baarle-Hertog), ku vija kufitare është provizore, kurse për njerëzit është krejtësisht e njëjtë se në cilën anë e pijnë kafenë e tyre. Relativizimi i kufijve fizikë varet nga eliminimi i kufijve në kokat e njerëzve, që janë më të fortë madje edhe se Muri Kinez, varet nga afirmimi i kujtesës pozitive, nga pajtimi i miteve historike dhe vlerave civile, nga kahëzimi pozitiv i dinamikave socio-kulturore, nga implementimi i etikës në fjalimet e retorëve tanë të sferës publike dhe më gjerë.
Shënim: Vepra më e re e Czyżewski-t është, For God and Fatherland: Catholicism, Poland, and Modernity (Oxford University Press, 2011)
/tesheshi.com/
