Ikja e Artam Lames është dhe ikja e një prej kritizierëve më origjinalë të qenies shqiptare, historisë e shoqërisë së saj, edhe pse kurrë nuk u sqarua se pse ishte aq antizogist. Nuk ishte as komunist, sigurisht. Pos një koleksionisti brilant jo vetëm çikërimash – kujtojmë se do sillte si faktë të paimagjinueshme të forcës së shtetit në kohën e pushtimit italian e atij gjerman – ai ishte dhe qëmtues i hollë fenomenesh, të shkuara e të tashme, duke ofruar qasje që vetëm ai mund t’i rrokte e t’ja përcillte publikut. Disa dhe tejet të guximshme, siç ishte ai mbi variantin hipotetik – në një kritikë ndaj degradimit urban në Shqipëri – se si do ishin qytete si Saranda e Gjirokastra, nëse do qëllonin të ishin greke.
Por më i spikatur ndër shkrimet e tij, i denjë për një monument në publicistikën shqiptare të kohëve të sotme, ishte ai mbi një zengjin të demokracisë, një zbërthim i mendësisë së tij të mbrapshtë lidhur me paranë teksa rendte drejt vdekjes, pa llogaritur se një ditë kjo do vinte e do e merrte lakuriq, pa asgjë.
Si një njeri që e përjetoi njëherë vdekje, Lame do pësonte një shok ndërgjegjësus mbi kuptimin e cungët të kësaj botë në raport me atë që e priste, ç’ka e bëri që për herë të parë të cekte, askush si ai ndër emrat e njohur të jetës publike, mangësinë ulëritëse të qënies shqiptare, trashëgim prej ateizmit komunist, mosnjohen e Zotit dhe drojen prej tij në të jetuarit e jetës me dinjitet.
Ja frazat më pikante të atij shkrimi, i cili duhet lexuar ethshëm nga çdo shqiptar, nga ata që ende jetojnë pa Zot, sot e në çdo kohë:
“Po, po, të kuptosh që do vdesësh një ditë nuk është e lehtë, paçka se na duket se e dimë të gjithë. Kjo gjë është një prej bindjeve të mëdha të feve monoteiste dhe që kanë bërë të pamundurën të na i bëjnë me dije.
Përgjithësisht fetë kanë qëndruar në anën e vlerave shpirtërore, kundër parasë. Krishtërimi e filloi egzistencën e vet me përzënien e tregëtarëve nga Tempulli; ndërsa të dy besimet e mëdha, edhe krishtërimi edhe islami, e dënojnë pa kusht fajdenë. Pa prajtun pasunarit i kujtohej se një ditë do vdesë; se çfarëdo që të bëjë, më shumë se 2 metra dhé nuk merr dot me vete; çdo javë në meshën e të djelës apo në faljen e të xhumasë, i kujtohej vdekja me imazhet e saj; ritualisht pa prerë ditë pas dite, javë pas jave, ëngjej parajse e djaj skëterre, kafka e kocka të kryqëzuara, varreza që rrethojnë kishën e xhaminë, ngado imazhe të vdekjes në vendin e faljes. Të gjitha për një qëllim, për t’i kujtuar njeriut fundin e pashmangshëm, e kështu për ta frenuar në grykësinë e vet, në babëzinë njerëzore.
Ne shqiptarëve, këtë gjysmë-shekullin e fundit, edhe feja na mungoi. Feja si burim vlerash e zuri bjerrjen që me triumfin e ideologjisë ateiste më 1944, për t’u fshirë pa nam e pa nishan përfundimisht pas vitit 1967 deri më 1990. Brezat e shqiptarëve të asaj periudhe, janë lindur e rritur pa këtë çekan që ju rri mbi kokë e që i bën të kuptojnë realisht se çfarë është vdekja, e sa pranë nesh është ajo në çdo hap. U rritën jo thjesht pa frikë perëndie, por edhe pa kuptimin real të vdekjes. Kjo i ka bërë që psikologjikisht të mos e kuptojnë se një ditë do vdesin e do ikin nga kjo botë dhe kjo i bën të luftojnë qenërisht dhe thonjërisht për çdo gjë, sikur do ta kenë përgjithmonë.
Kjo e bënte të luftonte edhe atë oligarkun që, i kërrusur e duke marrë frymë me zor, zbriste shkallët e mia në të ftohtë. Eshtë rritur e formuar në kohën e shkretëtirës fetare të Shqipërisë së viteve ‘70-’80. Eshtë mendërisht i paaftë të kuptojë se mund të vdesë edhe nesër dhe do ikë pa mundur të kuptojë se ç’do të thotë që ti nesër të mos jesh, ndërsa bota të vijojë të gëzojë njësoj edhe pa ty. Dhe të gjitha ato që ka sot, pará, prona, vila, pallate, makina, firma, terrene, brenda një sekonde nuk do jenë më të tijat. Eshtë e kotë t’ia shpjegoj. Nuk do ta kuptojë kurrë, as ai e as shumë të tjerë e të tjera si ai. Do vijojnë të shtrijnë kthetrat mbi gjithshka, derisa t’ju vijë ajo sekonda që do t’ua marrë të gjitha. Në atë sekondë do të kuptojnë se kanë shpenzuar më kot gjithë jetën për të mbledhur ato që nuk i marrin dot me vete, por kjo do të shërbejë vetëm që edhe të ikin me maraz nga kjo botë”.
